Een vitrine toont vijftien werken van Bullinger, onder meer een groot formaat ”Huysboeck” en een bundel tegen de wederdopers, in het Duits. „In de tijd kort na de Reformatie was Bullinger heel populair”, zo probeert Linda IJpelaar, samensteller van de tentoonstelling, een verklaring te geven. „Ik vermoed dat de predikanten uit Edam nogal van hem gecharmeerd waren. Aantekeningen in de boeken laten zien dat in ieder geval de Edamse predikant Paulus Pietersen nogal wat boeken van hem in bezit had.”

Bullingers ”Huysboeck” werd niet alleen door predikanten maar ook door anderen veel gelezen. Het bestaat uit vijftig preken, waarin het Evangelie op heldere wijze wordt uitgelegd. IJpelaar: „Het was in de zeventiende eeuw verplichte kost op de VOC-schepen die naar Nederlands-Indië voeren. Ziekentroosters op de schepen lazen op zondag en tijdens de ochtend- en avondgebeden voor uit dit boek.”

De expositie ”Machtige boeken” laat een aantal werken uit de librije van de Grote Kerk zien die daar in de zestiende eeuw terechtgekomen zijn. Behalve de pennenvruchten van Bullinger zijn er ook andere boeken en religieuze voorwerpen uit vroeger tijden.

Er ligt bijvoorbeeld een boek van Luther, ”Hauspostille”. Het in het Duits geschreven werk dateert uit 1559. Van Calvijn zijn drie werken aanwezig, onder meer een commentaar op de brieven van Paulus, in het Latijn.

De meeste geëxposeerde boeken zijn overigens geschreven in het Latijn, de wetenschappelijke taal van destijds. Enkele boeken zijn in het Nederlands, waaronder ”Een voorbeelde ende gedaente eens waerhaftigen Christen wt God geboren”. IJpelaar: „De auteur is onbekend, maar het vermoeden bestaat dat hij in de kringen van vervolgde protestanten verkeerde. Aan de hand van Bijbelteksten vertelt hij wie ware christenen zijn en dat het leven van een ware christen gepaard gaat met lijden.”

IJpelaar wijst op twee prenten: „Deze afbeeldingen van de bekende etser Jan Luyken tonen hoe twee inwoners van Edam op de Dam in Amsterdam verbrand worden. De twee, Dierick en Jacob, hadden in 1546 openlijke kritiek geuit op de Rooms-Katholieke Kerk. Dierick had in zijn eigen huis en op de dijk in Edam stiekem aan medestanders uit de Bijbel voorgelezen. Beide mannen waren al langere tijd niet naar de kerk geweest toen ze opgepakt werden. Tijdens zijn verhoor verklaarde Jacob dat hij niet kon geloven dat „den Heere des hemels gemaict werde van meel, water ende van hontsmeer.” Als ik nu langs de Dam kom, kijk ik anders tegen deze plaats aan. Ik zie winkelend publiek en moet dan even denken aan deze mannen, die daar het leven gaven voor hun geloof.”

De hervorming in Edam ging heel snel. Nadat de watergeuzen op 1 april 1572 Den Briel veroverd hadden, volgde al snel de opmars naar het noorden van Holland. Eind mei koos Enkhuizen als eerste stad in het noorden voor de prins, gevolgd door Hoorn, Alkmaar en Medemblik. Edam schaarde zich op 26 juni aan de zijde van de opstandelingen. Vanuit de stad vond een uittocht van rooms-katholieken plaats. Pastoor Meynardus Johannesz verliet de stad, samen met een aantal trouw gebleven parochianen, onder wie de meeste magistraatsleden. De resterende rooms-katholieke leden van het stadsbestuur werden op 30 juni vervangen door gereformeerde Edammers.

Een dag eerder, op 29 juni, was de Grote Kerk, nadat zij „van alle afgoderij gesuyvert ende gereynigt” was, ingericht voor de gereformeerde eredienst. Paulus Pieterszoon, een voormalige priester die tot 1572 het roomse geloof verkondigde, leidde de eerste dienst. In 1572 telde de gereformeerde kerk 130 lidmaten. Historici hebben berekend dat Edam rond 1600 voor 13 procent uit gereformeerden bestond, in 1650 was dat 30 procent. Edam stond bekend als een rechtzinnige gereformeerde stad.

IJpelaar: „Die overgang moet voor de Edammers heel moeilijk geweest zijn. Het was een schizofrene tijd. De ene week gingen de mensen naar een rooms-katholieke eredienst en een week later vond er in diezelfde kerk een gereformeerde kerkdienst plaats. Voor mensen die in hart en nieren rooms-katholiek waren, moet het heel heftig geweest zijn. Een groot aantal van hen veranderde misschien maar geleidelijk van gedachten. Anderen gingen ondergronds.” Ze wijst erop dat er ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog veel scheepswerven waren in Edam. De eigenaars waren protestants, maar veel arbeiders waren van huis uit rooms-katholiek. „Het zal tot veel spanningen geleid hebben.”

De predikant Paulus Pieterszoon liet veertien boeken na aan de librije. Enkele daarvan zijn op de expositie te zien. Wilhelmus Puppius, die van 1585 tot 1617 in Edam stond, was een van de bekendste predikanten uit die stad. In de classis Edam gaf hij, samen met afgevaardigden van Middelie Kwadijk en Marken, de toon aan. Hij was vaak voorzitter van de classis en werd diverse keren afgevaardigd naar de Noord-Hollandse synode. Drie zonen, Robertus, Gerardus en Johannes, traden in zijn voetsporen. Robertus stond ook in Edam. Vader Wilhelmus heeft negen werken aan de librije nagelaten, zoon Robertus zeventien.

Het is maar een klein stukje lopen naar de Grote Kerk –een van de grootste protestantse kerken van Nederland– die laat zien hoe belangrijk Edam vroeger was. Boven het zuidportaal bevindt zich de voormalige librije, een van de drie die in ons land bewaard zijn gebleven. De twee andere bevinden zich in Zutphen en Enkhuizen. De lessenaars en de stangen waaraan de boeken met kettingen bevestigd waren, zijn nog intact, maar de boeken zijn er niet meer en komen er ook niet meer. Na de tentoonstelling gaan ze terug naar de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, waar ze veilig bewaard worden en op verzoek zijn in te zien.

„Meer tussen hemel en aarde”

Linda IJpelaar, samensteller van de tentoonstelling ”Machtige boeken” is studente kunstgeschiedenis van de middeleeuwen aan de Universiteit van Amsterdam. Ze is niet kerkelijk opgevoed, maar „het is ongetwijfeld niet toevallig dat ik me in deze richting gespecialiseerd heb. Ik ben geïnteresseerd in kunst, boeken en vooral in wat mensen beweegt. Als je je met middeleeuwse kunst bezighoudt, ontkom je er niet aan je te verdiepen in het geloof. Mijns inziens is er meer tussen hemel en aarde. Ik lees regelmatig in de Bijbel voor mijn studie. Er staan waarheden in de Bijbel waar je niet omheen kunt. Ik ga zondags niet naar de kerk, maar vind het heerlijk om bijvoorbeeld een rooms-katholieke kerk zoals de Krijtberg in Amsterdam te bezoeken. Ik vind er rust en kunst. Toen de Koninklijke Bibliotheek een stagiair zocht om deze expositie samen te stellen hoefde ik niet lang na te denken. Een prachtige kans om meer te weten te komen over de zestiende eeuw: kunst, boeken en het geloof.”

Tentoonstelling rond Reformatie

De expositie ”Machtige boeken” is tot 23 oktober te zien in het Edams Museum. Er zijn 34 exemplaren tentoongesteld uit de verzameling religieuze boeken van de librije van de Edamse Grote Kerk. In deze bibliotheek konden mensen de boeken, die met een ketting aan een ijzeren stang boven de lessenaar waren vastgemaakt, lezen maar niet lenen. Vermoedelijk maakten vooral predikanten gebruik van de librije. De totale collectie telt 158 gedrukte werken in 107 banden en twee late handschriften.

De boeken raakten in de loop van de tijd in de vergetelheid. Ze werden bewaard op de zolder van de kerk, waar ze schade opliepen door vocht en ongedierte. In 1934 werden ze in bruikleen gegeven aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, waar ze in het magazijn Bijzondere Collecties worden bewaard. In 1984, bij de eerste verlenging van het bruikleen, had in Edam een expositie plaats waar alle boeken te zien waren. Onlangs is het bruikleen opnieuw verlengd, aanleiding voor het Edams Museum om een thema-expositie aan de librije te wijden.

Uit de boeken is een selectie gemaakt rond het onderwerp ”Reformatie”. Er zijn zowel boeken uit de tijd voor als uit de tijd na de Reformatie te zien. Daarnaast zijn er diverse kerkelijke attributen, zoals kazuifel, toga en avondmaalstellen, geëxposeerd.