Het is een grote verdienste dat de canon van Nijkerks geschiedenis klaar is (RD 11-4). Een van de vijftig vensters gaat over de bekende Nijkerkse beroeringen in 1749. Helaas zet de canon de gebruikers, vooral schoolkinderen, op een verkeerd been.

De zogeheten ”beroering” was een opwekkingsbeweging waarin de Heere krachtig doorwerkte en daarvoor de preken van ds. Gerardus Kuypers gebruikte. Nu is het bekend dat als Gods Geest werkt daartegen vaak veel weerstand ontstaat. De bekendste aanval is hier dat men beweert dat het alleen maar om geestdrijverij ging. Dat gevaar onderkende ds. Kuypers zelf al en hij waarschuwde persoonlijk voor uitwassen, die er zeker ook waren.

Een andere poging om het werk van de Geest te ontkennen is de theorie dat veel mensen bedorven, gegiste rogge zouden hebben gegeten. Daarvan ga je hallucineren. Met die theorie is overigens op wetenschappelijke wijze afgerekend, want ook joodse Nijkerkers en rooms-katholieke stadsbewoners aten die rogge en onder hen was geen opwekking en waren er geen hallucinerende kerk- of synagogegangers.

Nu de ”roggetheorie” is ontkracht, doet een nieuwe these opgeld. Die van de vermenging van doornappel met tabak. Tabak groeit vaak op met doornappel, die erop lijkt. De giftige doornappel geeft een drogerende werking. En weer is het wonder van de Woordverkondiging wegverklaard.

In de Nijkerkse canon wordt eerst min of meer objectief –hoewel wij het anders zouden formuleren– iets gezegd over de Nijkerkse beroeringen. Daarbij ontbreekt overigens wel het feit dat velen tot verandering kwamen en dat sociale misstanden door onder andere drankgebruik verdwenen.

In het korte venster wordt –als enige verklaring– dan gezegd dat een van de mogelijke oorzaken de vermenging van tabak met doornappel is. Daar blijft het bij. Vooral jeugdige leerlingen, voor wie de canon zeker ook bedoeld is, worden direct op het verkeerde been gezet. Die eerste verklaring blijft hangen.

Maar deze tabaktheorie is een variant op de roggetheorie en gaat ook geheel mank. Rookten rooms-katholieke en joodse Nijkerkers toen niet? Bovendien rookten vrouwen toen vrijwel geheel niet, terwijl juist bij hen nadrukkelijk verschijnselen van extase voorkwamen waarvoor ds. Kuypers waarschuwde. En de verklaring dat vrouwen en meisjes psychisch erg labiel waren in die tijd en dus ook in de kerk mede in extase raakten omdat de mannen gedrogeerd werden, lijkt ons ook onwetenschappelijk giswerk.

Wij voeren een pleidooi om de Nijkerkse beroeringen zeker ook te zien als doorwerking van Gods Geest, zonder dit af te zwakken met onverantwoorde theorieën. Wij stellen voor om in de canon de passage over de tabakstheorie te schrappen of in een ander perspectief te plaatsen.

S. C. Bax is preses van de algemene kerkenraad van de hervormde gemeente Nijkerk. Drs. Joh. Fekkes is kandidaat in de Hersteld Hervormde Kerk en bereidt een dissertatie voor over de Nijkerkse beroeringen. Beiden waren lid van de commissie Herdenking 250 jaar Beroering in 1999.