Het gehele Peter Gerritszorgel, dat dateert uit 1497/1547, is in 1952 door de staat voor onbepaalde tijd aan de kerkvoogdij van de hervormde gemeente van Middelburg in bruikleen gegeven, ten behoeve van de Koorkerk. In dit gebouw kerkt de Vereniging van Vrijzinnig Hervormden (VVH), behorend tot de PKN te Middelburg.

Omdat in 1952 samenvoeging van kas en binnenwerk gecompliceerder bleek dan men aanvankelijk dacht, werd het binnenwerk van het orgel opgeslagen in een rijksdepot. In 1953 besloten drie ministers de bruikleenovereenkomst te beperken tot een periode van honderd jaar. In 1999 heeft het Rijk de bruikleenovereenkomst met de hervormde gemeente te Middelburg aangepast voor telkens een periode van vijf jaar.

Nicolaïkerk

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) heeft het initiatief genomen de historische orgelkas van het Peter Gerritszorgel en het binnenwerk te herenigen op de oorspronkelijke plek, de Nicolaïkerk te Utrecht. De RCE heeft daartoe de Stichting Peter Gerritsz-orgel (SPGO) opgericht. Het door deze stichting opgestelde projectplan voor deze hereniging werd van een positief advies voorzien door dezelfde RCE. Het verstrekken van de vereiste monumentenvergunning voor verwijdering van de orgelkas uit de Koorkerk werd in 2007 door de gemeente Middelburg echter niet verleend, omdat niet duidelijk was wat er voor de historische orgelkas in de plaats zou komen. Toen het Rijk in 2009 beloofde de lege plek op te vullen met de orgelkas van Harenkaspel, opgeslagen in het Rijksmuseum, gaf de gemeente alsnog de vereiste monumentenvergunning af.

Hierop werden tientallen zienswijzen bij de gemeente ingediend met ernstige bezwaren tegen het verdwijnen van de orgelkas en de hereniging ervan met het binnenwerk. Bespeelbaar maken van het oudste Nederlandse orgel werd ten sterkste afgeraden, omdat hiermee historisch materiaal zou worden aangetast en zelfs verdwijnen. Tegen de door de gemeente Middelburg verleende vergunning gingen de VVH en de door de VVH opgerichte Stichting tot Bescherming van het Peter Gerritsz-orgel (SBPGO) in beroep bij de rechtbank.

Bij de behandeling van het beroep op 13 januari 2011 eiste de rechtbank van partijen nadere onderbouwing over onder andere het privaatrechtrechtelijke eigendom van de Koorkerk. Ook wilde de bestuursrechter meer weten over de door de VVH en SBPGO aangevoerde belangenverstrengeling tussen RCE en de SPGO. Verder eiste de rechter van de gemeente dat zij de bouwkundige adviezen over de verplaatsing van de historische orgelkas en terugplaatsing van de Harenkaspelkas zou aanleveren.

Vervolgzitting

Vrijdag 8 april vond de vervolgzitting plaats, nu voor de meervoudige kamer van de rechtbank. Bij de behandeling van de bezwaarprocedure zijn thans meerdere rechters betrokken.

Cruciaal voor de rechtbank was de vraag of de Koorkerk als monument wordt aangetast als de historische orgelkas daaruit zou verdwijnen. Volgens de monumentencommissie van de gemeente Middelburg is dat niet het geval. Volgens de rechtbank kan het monumentale karakter van de Koorkerk wel veranderen als de orgelkas eruit zou verdwijnen. Tijdens de zitting werd dat door de gemeente erkend. Op de vraag of de gemeente heeft beoordeeld of door het verdwijnen van de orgelkas de Koorkerk onaanvaardbaar zou worden aangetast, bleef de gemeente het antwoord schuldig. Ook op de vraag of er een esthetische beoordeling heeft plaatsgevonden van de Harenkaspelkas had de gemeente geen antwoord.

Volgens bezwaarmakers (VVH en SBPGO) neemt de orgelkas van het Peter Gerritsz-orgel een belangrijke plaats in in het interieur van de Koorkerk. De kas van Harenkaspel kan daar niet aan tippen. Die zou een ratjetoe zijn van allerlei stijlen en daarom een stijlloos samenraapsel zijn van een verzameling van allerlei elementen. Dit product kan dus niet als alternatief worden beschouwd van de oudste orgelkas van ons land, aldus bezwaarmakers. Noch vergunningaanvrager, noch RCE, noch de monumentencommissie heeft motieven aangevoerd waarom de Harenkaspelkas, die in geen enkel cultuurhistorisch verband met de Koorkerk kan worden gebracht, als goed alternatief voor de Peter Gerritsz orgelkas kan dienen.

De in 1952 gesloten bruikleenovereenkomst door het Rijk met de kerkvoogdij van de hervormde te Middelburg noemde advocaat mevrouw N. M. Slump „een man een man, een woord een woord!” Zij stond bezwaarmakers bij in hun beroepsprocedure. Volgens haar mag van een betrouwbare overheid worden uitgegaan. In 1956 werd nog eens door drie ministers vastgelegd dat het orgel voor een periode van honderd jaar ter beschikking was gesteld aan de Koorkerkgemeenschap. In constructieve zin is daarmee het orgel met de Koorkerk verbonden.

Volgens advocaat Slump is daarmee het Rijk in juridische zin niet langer eigenaar van het Peter Gerritszorgel. Ook gaat de door de gemeente verleende monumentenvergunning uit van de demontage van de huidige en het plaatsen van een vervangende orgelkas (Harenkaspel). Daarvoor is echter nodig dat de eigenaar van de Koorkerk en de gebruiker vrijwillig afstand doen op het eigendoms-/gebruiksrecht op het oudste orgel van Nederland en dat zij genoegen nemen met een 19e-eeuwse vervanging. Ruil is immers een tweezijdige rechtshandeling. Kortom, er heeft geen overleg plaatsgevonden met de eigenaar van de Koorkerk.

Belangenverstrengeling

Heikel punt van bezwaarmakers is de belangenverstrengeling tussen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de Stichting Peter Gerritsz-orgel (SPGO). De orgelspecialist van de RCE, Rudi van Straten, maakt deel uit van het bestuur van de SPGO en heeft zich persoonlijk bemoeid met de samenstelling van het comité van aanbeveling van de SPGO. Daarnaast wordt het herstel van het Peter Gerritszorgel in Utrecht gefinancierd door de Stichting Orgelfonds Mooy te Apeldoorn. Tot het bestuur van deze stichting blijkt ook Rudi van Straten te zijn toegetreden.

In opdracht van en gefinancierd door de Stichting Orgelpark te Amsterdam wordt door orgelmaker Reil te Heerde een studiekopie van het Peter Gerritszorgel gebouwd; door iemand van het Orgelpark publiekelijk aangeduid als het „Van Stratenorgel.”

Het binnenwerk van het historische Peter Gerritszorgel bevindt zich thans bij orgelmaker Reil. Volgens de RCE betekent dit niet dat deze orgelmaker de opdracht in de zak heeft kas en binnenwerk van het orgel te restaureren en te herenigen. Elke gekwalificeerde orgelmaker zou voor een dergelijke klus kunnen meedingen.

Het niet toepassen van het gelijkheidsbeginsel voor bepaalde orgelmakers en deskundigen door de RCE en voorgangers is onlangs in opdracht van het ministerie van OCW voorwerp van een feitenonderzoek geweest door prof. mr. C. R. Niessen, onder meer bijzonder hoogleraar op de Ien Dalesleerstoel aan de Universiteit van Amsterdam, nadat een klacht hieromtrent door orgelmaker Van Eeken door de Nationale Ombudsman gegrond was bevonden. Dat leidde ertoe dat de RCE betreffende orgelmaker publiekelijk excuses heeft aangeboden.

Der Aa-kerk

Bezwaarmakers geven ook aan dat de wettelijk voorgeschreven monumentenvergunningprocedure na vooroverleg tussen burgerlijke gemeente en de Rijksdienst niet is toegepast. Mogelijke aanleiding daarvoor kan gezocht worden in de angst voor herhaling van de zaak rond het orgel van de Der Aa-kerk in Groningen. Daar werd een wereldwijd omstreden modernisering van dit instrument, volgens plannen van orgeldeskundige Van Straten van de RCE en orgelmaker Reil, na ontmanteling van oneigenlijke argumenten via een TNO-onderzoek, via een bestuursrechtelijke procedure verijdeld.

Uitspraak

De rechtbank doet op 19 mei uitspraak in het beroep dat de VVH en de SBPGO hebben ingesteld tegen de door de gemeente Middelburg verleende monumentenvergunning voor het verdwijnen van de historische orgelkas uit de Koorkerk.