Schrale troost voor mij was dat het in hun land –met name Duitsland en Zwitserland– niet zo heel veel beter was. Net als in de wereld van de politiek en de sport klonk de roep om een sterke man of vrouw, in ieder geval om iemand die kon laten zien dat theologie aantrekkelijk is en die de zaak weer vlot kan trekken. Zulke figuren zijn niet maakbaar, ze zijn er zo ineens. Zoals ze in het verleden ook ineens opdoken.

Neem Thomas van Aquino (1224-1274). Hoe fascinerend is de geschiedenis van deze adellijke jongen die graag theologie wilde studeren maar door zijn familie –die heel andere plannen met hem had– werd gegijzeld. Een jaar lang zat hij in een kasteel opgesloten, maar hij liet zich niet van de wijs en van Gods weg brengen. Via de route van klooster en universiteit slaagde hij er toch in theoloog te worden. En wat voor een theoloog! ”Leraar der kerk” kreeg hij als titel, en het is onvoorstelbaar wat deze man de kerk heeft nagelaten aan kennis en wijsheid.

Aquino’s theologie is beschreven in een bundel onder redactie van Rik van Nieuwenhove en Joseph Wawrykow. Dit boek laat weer eens zien dat Thomas van Aquino een theoloog was die er blijk van gaf dat hij wist dat de Heiland ook ertoe oproept God met geheel het verstand lief te hebben. Bij deze bundel hoort daarom ook de bundel teksten in Duitse vertaling die de Duitse filosoof en hoogleraar Wilhelm Metz heeft uitgegeven. Daarin is te lezen wat Thomas van Aquino zelf zegt als hij het heeft over de ware gelukzaligheid, over gerechtigheid en liefde, over Gods wezen en over de menswording van Christus. Het zijn diepe en rijke gedachten die de kerk en de wetenschappelijke theologie een enorme impuls hebben gegeven en die hebben doorgewerkt in het werk van mensen als Calvijn en Voetius, die zich vaak op Thomas van Aquino beriepen. Het zou goed zijn als we in reformatorische kring ook eens wat meer met Thomas van Aquino aan de slag gingen.

Is de heruitgave van het werk van een theoloog als de Engelse theoloog B. B. Warfield (1851-1921) misschien ook een teken dat er geen hedendaagse theologen meer zijn die stuur en leiding kunnen geven? Fred G. Zaspel, gereformeerd baptist in Pennsylvania, is een kenner van het werk van Warfield en heeft diens theologie in een stevig boek samengevat. Al snel wordt duidelijk dat het hier wel om een theoloog uit een vervlogen tijd gaat, maar de zaken die in Warfields tijd actueel waren, voor een belangrijk deel ook vandaag nog aan de orde zijn. En omdat Warfield –evenals de Nederlandse gereformeerde theoloog Herman Bavinck– vooral vanuit de Bijbel theologie bedrijft (wat voor dogmatici niet vanzelfsprekend is), blijven zijn geschriften van grote waarde.

Warfield hoorde bij de oude school van Princeton, uit de tijd dat deze nog niet onder invloed van de moderne theologie was geraakt en het Westminster Seminary in Philadelphia als voortzetting nog niet was opgericht. Tot de vaders van die oude school behoorde Charles Hodge (1797-1878), die van 1851 tot 1878 rector van Princeton was. De biografie die zijn zoon over hem schreef is nu bij The Banner of Truth opnieuw uitgegeven. A. A. Hodge schetst het leven van een man die met geleerdheid en toewijding kerk en academie wilde dienen. Onder diens vele publicaties –hoe kregen mensen dat toen voor elkaar?– is vooral zijn driedelige Systematic Theology van grote betekenis geweest. Op dat werk valt zeker kritiek te leveren, maar wat blijft is de grote invloed die hij via kerk en academie op de prediking en het pastoraat nog altijd heeft.

Parallel aan de ontwikkelingen in Noord-Amerika bloeide in Duitsland in de negentiende eeuw de protestantse theologie op, in die zin dat er veel werd gedacht, gedoceerd, gediscussieerd en gepubliceerd. Fascinerend in dit verband is de briefwisseling tussen de Duitse lutherse theoloog Albrecht Ritschl (1822-1889) en –op dat moment nog zijn student– Adolf Harnack (1851-1930). De brieven zijn door Joachim Weinhardt bij Mohr Siebeck uitgegeven en laten zien hoe hoog het niveau van het theologische denken en hoe invloedrijk deze ene theoloog destijds was.

Toch kon deze kwaliteit niet verhinderen dat er andere, jongere theologen verschenen die protest aantekenden tegen een vorm van theologisch denken waarbij menselijk gevoel meer waarde leek te krijgen dan het goddelijk spreken. Als een bom sloeg Karl Barths (1886-1968) commentaar op Romeinen in, waarin deze Zwitserse theoloog op een compleet nieuwe wijze God ter sprake bracht. In de uitgave van Barths verzamelde werken verscheen onlangs de tweede editie van dit commentaar.

Een andere Duitse theoloog die tot op de dag mensen inspireert en geestelijk voedt is Dietrich Bonhoeffer (1906-1945). Hij was de briljante leerling van Harnack die in theologisch opzicht tegen zijn leraar opstond. Alles wat er over hem te weten valt is nu in een notendop te vinden in ”Van A tot Z” over Bonhoeffer dat Manfred Weber heeft samengesteld. Misschien kan dit soort samenvattingen helpen Bonhoeffer, Barth, Hodge en anderen te herontdekken. Tegelijk is het wachten op zulke theologen die in ónze tijd helder kunnen onderscheiden, durven te denken, vanuit de Schrift anders durven te spreken dan traditioneel is, en die daarbij steeds voor ogen houden dat wetenschappelijke theologie er is vanuit en voor de kerk.

”The Theology of Thomas Aquinas”, door Rik van Nieuwenhove en Joseph Wawrykow (red.); uitg. University of Notre Dame Press, Notre Dame; ISBN 978 0 268 04364 3; 496 blz.; € 35,-; ”Die ”doctrina christiana” als Wissenschaft. Berühmte Traktate und kleinere Schriften”, door Thomas von Aquin; uitg. Verlag der Weltreligionen, Berlijn; ISBN 978 3 458 700173; 708 blz.; € 38,-; ”The Theology of B. B. Warfield”, door Fred G. Zaspel; uitg. IVP, Nottingham; ISBN 978 1 84474 482 4; 624 blz.; £ 24,99; ”The Life of Charles Hodge”, door A. A. Hodge; uitg. The Banner of Truth, Edinburgh; ISBN 978 1 84871 090 0; 650 blz.; $ 32,-; ”Albrecht Ritschls Briefwechsel mit Adolf Harnack, 1875-1889”, door Joachim Weinhardt (red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 150132 6; 502 blz.; € 99,-; ”Der Römerbrief”, tweede editie, door Karl Barth; uitg. TVZ, Zürich; ISBN 978 3 290 17562 7; 784 blz.; € 125,-; ”Dietrich Bonhoeffer von A bis Z.”, door Manfred Weber (samenst.); uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 579 07140 4; 268 blz.; € 19,95.