In tien minuten was alles klaar. „Met een paar handtekeningen werd ons vijftien jaar durende huwelijk beëindigd.” Aldus omschreef een Chinese vrouw enkele jaren terug de scheiding van haar man. Een heuse flitsscheiding dus. Sindsdien is er in China niet veel ten goede veranderd.

Begin deze week maakte het ministerie van Burgerzaken bekend dat vorig jaar bijna 2 miljoen echtparen gescheiden zijn. Dat is 14,5 procent meer dan in 2009 en vergeleken met 2001 is er sprake van bijna een verdubbeling.

Cruciaal in deze trend is het jaar 2003, toen de huwelijkswetgeving werd herzien waardoor scheiden een peulenschil werd. Voor nog geen euro kon een echtpaar in enkele minuten formeel uit elkaar gaan.

Vóór die tijd moesten echtparen om te kunnen scheiden toestemming hebben van hun baas, van hun collega’s van de werkeenheid waarbij ze hoorden en van het buurtcomité in hun wijk. Die moesten allemaal op papier zetten waarom ze achter de scheiding stonden, en daar ging een voor het paar vernederend verhoor aan vooraf. Vernederend ook omdat er in China sinds lang een taboe op echtscheiding bestaat. Of zoals een Chinees spreekwoord het uitdrukt: je bent getrouwd totdat je haar wit wordt. Vooral de vrouw werd erop aangekeken dat haar huwelijk was mislukt.

Het tegendeel is eerder waar: niet zij maar hij maakt de meeste brokken. Zo luidt de reden voor een echtscheiding ook vandaag de dag nog vaak ”di san zhe”: een derde partij. Maar liefst 70 tot 80 procent van de echtscheidingen wordt veroorzaakt door een buitenechtelijke affaire van… de man.

Zakenlui

Vooral zakenlui zijn beruchte overspeligen; hun reizend bestaan zal daar vast mee te maken hebben. Ze zijn een gewillige prooi van de vele jonge vrouwen op het arme platteland die op zoek gaan naar geld en luxe in de steden. Als maîtresses van getrouwde zakenmannen bereiken ze vaak wat ze wilden bereiken. Voor echtgenotes zat er dan niets anders op dan dit bedrog te accepteren, maar dankzij de soepelere wetgeving kunnen ze het zich nu veroorloven om echtscheiding aan te vragen.

Niet alleen zakenlieden, ook gewone burgers op het platteland genieten grotere bewegingsvrijheid dankzij nieuwe wetgeving. Versoepeling van het zogenaamde ”hukou”-systeem, de registratie van burgers, heeft zelfs massale migratie van het platteland naar de steden op gang gebracht. Ook daardoor zijn echtparen vaak langdurig van elkaar gescheiden, en dat verhoogt het risico van vervreemding en ontrouw.

Waarnemers wijzen verder op het kleinekeizersyndroom als verklaring voor het groeiend aantal echtscheidingen. Het eenkindbeleid heeft verwende kinderen voortgebracht die niet gewend zijn om hun leven met anderen te delen.

Daar komt bij dat het najagen van rijkdom, persoonlijk geluk en individuele ontplooiing voor jongeren en pasgetrouwden belangrijker is geworden, zo zelfs dat ze een huwelijk als knellend en beperkend ervaren. Niet voor niets zijn het vooral hoger opgeleide vrouwen die een scheiding eisen. In de confuciaanse levensbeschouwing geldt de familie als de hoogste sociale eenheid en zelfs als model voor de staat. Kinderen krijgen was een van de grootste plichten van een echtpaar jegens hun ouders.

Mede onder invloed van westerse films, tv-programma’s en de moderne media is onder Chinese jongeren het ideaal van de romantische liefde als basis voor een huwelijk populair. Juist daardoor durft een groeiend aantal jongeren geen huwelijk meer aan. ”Kong Hun”, angst voor een huwelijk, houdt hen gevangen. Ze vrezen emotionele schade als hun romantische huwelijk alsnog op de klippen loopt en zien daarom maar af van trouwen.

Nieuwe partner

Voor vrouwen komt daarbij dat hun leven na een scheiding een stuk zwaarder is dan dat van hun ex. Volgens de wet moeten mannen de verzorging van hun kinderen blijven financieren, maar in China kun je je daar gemakkelijk aan onttrekken. Verder blijven de meeste gescheiden vrouwen de rest van hun leven alleen. Werk en opvoeding nemen zo veel tijd en energie in beslag dat ze geen kans hebben om een nieuwe partner te vinden. Overigens is er op het platteland wél meer kans om als gescheiden vrouw opnieuw een man te vinden. Vooral daar is er immers sprake van een groot tekort aan vrouwen, waardoor vrijgezelle boeren maar wát graag trouwen met een gescheiden vrouw.

Overigens wordt er in China ook stevig verdiend aan het fenomeen echtscheiding. Detectivebureaus houden zich bezig met het op verzoek aandragen van bewijzen voor buitenechtelijke relaties, en verder zijn er tal van huwelijksbemiddelingsbureaus. Vier jaar geleden lanceerde de Chinese organisatie All China Womens Federation het project Red het Huwelijk, waarbij in de loop der jaren miljoenen (!) huwelijkstherapeuten zijn opgeleid. Ze bemannen en bevrouwen vooral plaatselijke overheidsinstanties voor hulp aan echtparen in nood. En dan zijn er nog de buurtcomités, de zogenaamde Ju Wei Hui. Die hebben goed zicht op wat er in de huizen in hun buurt aan ellende voorkomt en kunnen snel hulp bieden en bemiddelen.

Bekend is verder dat ook veel christenen actief zijn op het terrein van huwelijkscounseling. Naar hun overtuiging is de Bijbelse boodschap waardevol om weer vrede in de huwelijken te brengen. Verder biedt het christenen een kans om het Evangelie onder Chinese medeburgers te verspreiden.

„Nee, er is niemand thuis”

Het traditionele huwelijk in China, in de tijd vóór de komst van het communisme in 1949, was bepaald geen zaak van liefde, maar eerder een instrument in handen van de betrokken families. Liefde en genegenheid werden zelfs gezien als storende factoren, als chaos veroorzakende krachten die de orde in de samenleving onderuithaalden. Het huwelijk had vier doelen: opvoeding van kinderen –bij voorkeur zonen– voortzetting van de erfelijke lijn van de bruidegom, oudedagsvoorziening voor de ouders van de man en nuttige uitbreiding van de kring van verwanten en relaties van de familie. Een huwelijk betekende niet het stichten van een nieuwe familie, maar slechts het enten van een nieuw takje op de familieboom.

Rigoureus veranderde dat met de door de communist Mao Zedong ingevoerde huwelijkswet van 1950. In plaats van gearrangeerde huwelijken, kwam er ruimte voor vrije partnerkeuze van de kinderen, polygamie werd afgeschaft en gelijke behandeling van man en vrouw geïntroduceerd. Vanwege dat laatste wordt huwelijkswetgeving onder het communisme wel omschreven als emancipatiewetgeving voor vrouwen. Communisten wezen graag op de absurd lage positie van vrouwen in de tijd voordat zij aan de macht kwamen. Klopte iemand op de deur en was de man niet thuis, dan diende zijn vrouw te roepen: Er is niemand thuis. Bij het lachen mochten vrouwen absoluut niet haar tanden tonen.

Zakelijke verbintenis

Onder het communisme werd het huwelijk een zakelijke verbintenis tussen man en vrouw, een vorm van arbeidsverdeling, bedoeld om gezamenlijk de maatschappij te bevrijden van feodale en kapitalistische structuren. Voortplanting was geen noodzakelijk doel van huwelijk.

Intussen bleef ook na 1949 het huwelijk een must voor Chinezen. Op het platteland dienden meisjes rond de twintig getrouwd te zijn wilden ze niet het doelwit van spot worden.

Toen na de Culturele Revolutie van de jaren 60 honderdduizenden jongeren van boven de 30 van het platteland terugkeerden naar de steden, zaten die met een gigantisch probleem. Nog begin jaren 80 telde Sjanghai 120.000 en Peking 160.000 dertigjarigen die nog niet aan de man of vrouw waren. In Peking werd een dennenbos spontaan omgevormd tot ontmoetingsplek van vrijgezellen, bekend onder de naam ”bos van eenzame harten”. Iets degelijks ontstond in Sjanghai. Omdat er ook veel bezorgde ouders rondliepen, was de eerste vraag die men er stelde steevast: Zoekt u voor uzelf of voor een ander?

Bikkelharde schoondochters

Individualisme en hebzucht kenmerken vandaag de dag de mentaliteit van Chinese jongeren. In combinatie met de verzakelijking van relaties onder het communisme heeft dit een verwoestend effect op de eenheid binnen families en in huwelijken.

Dat is althans de mening van de Chinese hoogleraar antropologie Yunxiang Yan in zijn studie ”The Individualization of Chinese Society” (Oxford, 2009). Yunxiang Yan bestudeerde vele jaren de familieverbanden in Xiajia, een dorp in de provincie Heilongjiang, in het noordoosten van China. Hij ontdekte dat onder jongeren en jongvolwassenen ”you gexing”, individualiteit, er dé drijvende kracht was, in het bijzonder onder meisjes en jonge vrouwen. Hij zag een geleidelijke verschuiving optreden van door de ouders en familie voorgekookte huwelijken naar huwelijken van eigen keuze.

Opvallend was de bikkelharde mentaliteit van (aanstaande) schoondochters tegenover hun schoonouders. Die kwam vooral naar voren bij het onderhandelen over de bruidsschat. Vanouds ging die naar de schoonfamilie van de bruid, maar sinds de jaren 90 van de vorige eeuw strijkt een jong stel, en in veel gevallen de bruid zelf, die volledig op. De schoondochter onderhandelt al in de verlovingstijd keihard met haar aanstaande schoonfamilie over deze bruidsschat – hoe groot die moet worden en waaruit hij moet bestaan. Vanwege het grote aantal echtscheidingen in Xiajia weigerden steeds meer meisjes de bruidsschat te delen met hun echtgenoot, bang als ze waren de schat kwijt te raken, meldt Yan. Een deal met de schoonfamilie lieten ze in een geschreven contract vastleggen: het verlovingscontract (”caili dan”).

Aan het eind van de jaren 90 van de vorige eeuw kon zo’n bruidsschat uit een nieuwe en volledig ingerichte woning bestaan. Gemiddeld bedroeg een bruidsschat in die tijd zo’n 50.000 yuan, terwijl het gemiddelde jaarinkomen in Xiajia rond de 6500 yuan lag. Een familie moest dus meer dan zeven jaar werken om het huwelijk van een zoon te kunnen betalen.

Dr. Yan vermeldt dat in de jaren 90 verloofde meisjes tot de rijkste bewoners van het dorp hoorden, terwijl meer dan de helft van de families er geld moesten lenen om de huwelijken van hun zoons te kunnen betalen. De jongeren generen zich niet voor het uitpersen van hun ouders, integendeel. Ze hebben er recht op, vinden ze. Op hun beurt klagen ouders natuurlijk steen en been over de hebberigheid van hun kinderen en toch gaven de meesten toe aan de absurde eisen. De reden: ze kopen zo loyaliteit van hun kinderen, nodig voor hun oude dag.