„Blijven papa en mama wel van míj houden?”
Verdriet, onzekerheid en boosheid, maar ook een negatief zelfbeeld en problemen met relatievorming. De impact van een scheiding op kinderen is groot. Kind en Echtscheiding streeft ernaar de schade zo veel mogelijk te beperken.
Als mediator zit Jack van Sabben, medeoprichter van Kind en Echtscheiding, regelmatig om de tafel met echtparen die hebben besloten uit elkaar te gaan en de zaken zo goed mogelijk willen regelen. In veel gevallen betreft dat ook de omgang met de kinderen. Hun positie kwam nadrukkelijker in beeld door de invoering van de Wet voortgezet ouderschap in 2009.
Van Sabben: „Voor het opstellen van een ouderschapsplan moest ik ineens ook met de kinderen gaan praten. Het is belangrijk dat hun stem wordt gehoord. Ik was er alleen niet voor opgeleid om zo’n gesprek aan te gaan en goed zicht te krijgen op hun plaats in het scheidingsproces.”
De scheidingsbemiddelaar besloot dit onderdeel aan specialisten over te laten. „Ik begeleid de scheidende stellen. Voor het traject met de kinderen kunnen zij een beroep doen op een familiedeskundige: een psycholoog of een orthopedagoog die de belangen van het kind centraal stelt.”
Kind en Echtscheiding werkt samen met BTSW, een instelling voor psychologische hulpverlening met vijftien vestigingen in met name Zuid-Nederland. Orthopedagoog Annemarije Lukkezen is een van de familiedeskundigen. Zij is enthousiast over de gezamenlijke aanpak.
„In onze praktijk komen we regelmatig kinderen tegen met problematiek als gevolg van een scheiding. Het is belangrijk niet alleen dergelijke problemen op te lossen, maar ze zo mogelijk te voorkomen of érger te voorkomen. Dat kan het beste als we zo vroeg mogelijk in het scheidingstraject worden betrokken, het liefst al voor het moment dat ouders hun kinderen vertellen dat ze uit elkaar gaan.”
Zoekt u in het belang van de kinderen naar mogelijkeden om een scheiding te voorkomen?
Van Sabben: „In een eerste gesprek probeer ik als mediator de situatie helder te krijgen: Waarom zijn jullie hier en zijn er nog mogelijkheden om in je huwelijk te investeren? Meestal is dat laatste niet meer aan de orde. Voor een mediationtraject is het dan van belang dat beiden de wil hebben de zaken goed te regelen, ook in het belang van de kinderen.”
Levert een scheiding per definitie problemen voor kinderen op?
Lukkezen: „In ieder geval tijdelijke problemen. Vaak werken die door op de lange termijn. Het vertrouwen van kinderen wordt geschaad. Dat roept vragen en twijfels op: Als papa en mama niet meer van elkáár houden, wie zegt dan dat ze wel van míj blijven houden? Vaak speelt er ook een loyaliteitsconflict jegens de ouders. Vooral pubers kampen met een negatief zelfbeeld: Ik ben het blijkbaar niet waard dat mijn ouders bij elkaar blijven. Ook stuiten ze op vragen over hoe ze zelf met relaties omgaan, na het voorbeeld dat ze bij hun ouders hebben gezien.
Sommige kinderen trekken zich als gevolg hiervan terug. Uit angst een van de ouders te kwetsen, zeggen ze niet waar ze mee zitten. Anderen uiten juist nadrukkelijk hun boosheid, bijvoorbeeld door schelden en ruziemaken op school. Bij de familiedeskundige kunnen ze in een veilige omgeving hun verhaal kwijt. Deze geeft de ruimte om emoties te tonen, maar stelt ook de vraag: Hoe zorg je ervoor dat je op tijd weer vrolijk wordt?”
Wat is uw belangrijkste advies aan scheidende ouders?
Lukkezen: „Zorg ervoor dat je je kinderen zo veel mogelijk tot steun bent. Bied hun ruimte om hun verwijten en zorgen te uiten. Dat begint al op het moment dat je de kinderen over de scheiding inlicht.”
Hoe kunnen ouders het beste vertellen dat ze uit elkaar gaan?
Lukkezen: „Dat moet iedereen persoonlijk invullen, rekening houdend met de leeftijd van de kinderen. Het is het beste als ouders het in ieder geval samen vertellen en daarbij duidelijk maken: Wij gaan uit elkaar, maar we willen er allebei voor jullie zijn. En jullie mogen van ons allebei blijven houden.
Het is goed om ook iets over de reden van de scheiding te zeggen, maar niet in detail. Ouders moeten daarbij helder aangeven dat de schuld niet bij de kinderen ligt. Belangrijk is ook dat ze zo snel mogelijk duidelijkheid geven over bijvoorbeeld de toekomstige woon- en schoolsituatie. En de kinderen laten weten dat ze na de emotie van het eerste moment altijd bij hen kunnen terugkomen met vragen.”
Wat zijn de belangrijkste valkuilen voor ouders in een scheidingsproces?
Van Sabben: „Dat ze geen duidelijke afspraken over allerlei zaken maken én dat ze te veel in hun eigen partnerproblemen blijven vastzitten. Door dat laatste zijn ze niet in staat vanuit het belang van hun kinderen te denken. Soms lukt het ouders niet hun onderlinge strijd los te laten. Dat kan ertoe leiden dat ze het traject niet met een mediator vervolgen, maar elk met een eigen advocaat. Voor de kinderen is dat altijd nadelig.”
Lukkezen: „Als het over het belang van de kinderen gaat, kijken wij goed of ouders dat echt op het oog hebben of dat er andere zaken meespelen. Een ouder kan zeggen dat hij in het belang van zijn zoon of dochter deze op een bepaald moment bij zich wil hebben, terwijl dat hemzelf gewoon het beste uitkomt. We zijn alert op wat er achter iemands woorden kan zitten.”
De begeleiding van de kinderen duurt minimaal twee jaar. Vanwaar deze termijn?
Van Sabben: „In het begin speelt onder meer het opstellen van een ouderschapsplan. Het is belangrijk daarna op een aantal momenten te bespreken hoe dat in de praktijk werkt. Bovendien kunnen er zich veranderingen in de situatie voordoen, bijvoorbeeld als een van de ouders een nieuwe relatie begint. Dat kan een reden zijn voor extra gesprekken. Na twee jaar is de situatie vaak behoorlijk uitgekristalliseerd, maar ook daarna kunnen mensen als het nodig is altijd bij ons aankloppen.”
Impact scheiding op kind vaak onderschat
De impact van een echtscheiding op kinderen wordt vaak onderschat. Daarvan zijn Rob Hondmerk, directeur van Family Care, en Liesbet van Velzen, preventiewerker bij OptiMent, overtuigd. Beiden juichen initiatieven om kinderen tijdens en na een scheiding te ondersteunen toe.
„Het verbaast me dat onze maatschappij er pas de laatste tijd meer oog voor krijgt dat kinderen door een scheiding in de knel komen”, zegt Hondsmerk. Hij stond twintig jaar aan het roer van stichting Chris, voordat hij vorige maand bij Family Care in dienst kwam, een organisatie die zich richt op praktische ondersteuning van ouders. „Medewerkers van de christelijke kindertelefoon Chris horen dagelijks verhalen die met echtscheiding te maken hebben. Dat onderwerp staat op de vierde plaats van problemen waarover ze worden benaderd, na seksueel misbruik, incest en pesten”, aldus Hondsmerk.
Chris geeft bellers de mogelijkheid om hun hart te luchten. Als er behoefte is aan meer aandacht en steun, kan de organisatie een gastgezin zoeken in de regio van het kind, waarin het bijvoorbeeld op woensdagmiddag of zaterdag terechtkan. „Kinderen zoeken voorbeelden en veiligheid. Dat bieden deze gezinnen, die zorgvuldig door ons worden gescreend.”
De christelijke hulpinstanties SGJ en OptiMent, onderdeel van Eleos, verzorgen sinds 2009 enkele keren per jaar de cursus ”Jij en scheiding” in Dordrecht, Amersfoort en Zwolle. „Het is een bestaande cursus voor kinderen van acht tot en met twaalf jaar. Wij voegen aan de zes bijeenkomsten een zevende toe over echtscheiding en geloof”, zegt Liesbet van Velzen, werkzaam bij OptiMent in Zwolle.
Het valt haar vaak op hoe loyaal de deelnemers aan beide ouders zijn. „Ze houden ook de hoop dat het weer goed komt tussen hen. We maken duidelijk dat die wens meestal niet in vervulling gaat, maar als ze aan het eind van de cursus een wensdoosje maken, komt dit punt heel vaak toch weer terug.”
Aan de hand van smileys leren de deelnemers hun emoties te benoemen. „Ze zeggen nogal eens dat ze verdrietig zijn, terwijl ze soms bedoelen dat ze boos zijn. We laten zien dat ze de gebeurtenissen in het gezin vaak niet kunnen veranderen, maar hun gedachten daarover wel kunnen beïnvloeden. Daardoor voelen ze zich bijvoorbeeld minder verdrietig.”
Parallel aan de cursus volgen de ouders drie bijeenkomsten. Zij krijgen voorlichting over wat een scheiding voor kinderen betekent en hoe ze hen zo goed mogelijk kunnen helpen. Van Velzen ziet ”Jij en scheiding” niet als concurrent van een persoonlijk begeleidingstraject zoals Kind en Echtscheiding dat biedt. „Beide hebben hun waarde. Elk kind heeft in ieder geval iemand buiten het gezin nodig bij wie het zich veilig voelt en zich kan uiten. Een voordeel van onze cursus is het lotgenotencontact. We merken iedere keer weer de grote waarde daarvan.”
Samen de Zorg
Mediator Jack van Sabben en psycholoog Birgit Thijssen richtten in 2007 Kind en Echtscheiding op. Op hun website gaan ze in op vragen die ouders en kinderen rond een scheiding kunnen hebben. Ook bieden ze het programma Samen de Zorg aan. Dat biedt de mogelijkheid om parallel aan een traject met een scheidingsbemiddelaar een familiedeskundige in te schakelen die de aandacht speciaal op de kinderen richt. Deze vertrouwenspersoon is onder meer betrokken bij het opstellen van een ouderschapsplan en heeft gedurende twee jaar minimaal zes (individuele) gesprekken met de kinderen. Ook begeleidt hij de ouders bij het leren omgaan met de nieuwe (opvoedings)situatie. De kosten worden gedeeltelijk vergoed door de zorgverzekeraar.
