Bij zijn afscheid maakte Gaastra bekend dat zijn leerstoel voorlopig voor tien jaar is veiliggesteld. Opvolger Henk den Heijer is een van de redactieleden van ”Alle streken van het kompas. Maritieme geschiedenis in Nederland”.

In zijn afscheidscollege met de titel ”Scheepsvolk” maakte Gaastra zelf al duidelijk dat er op zijn specifieke onderzoeksterrein –de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)– de laatste jaren veel is veranderd. „Dat beeld is gaan schuiven, het is genuanceerd en bijgesteld, maar wacht op een definitieve herziening.” Daarmee geeft hij een bondige samenvatting van zijn verdiensten in de zeven jaar dat hij hoogleraar zeegeschiedenis was.

Gaastra heeft echter meer gedaan dan de gangbare mening over de VOC in beweging zetten en dit thema onder de aandacht van het grote publiek brengen. Zelf beschreef hij zijn vak als de geschiedenis „die zich bezighoudt met alle aspecten van de exploitatie van de zee.” De artikelen in de bundel representeren die breedheid. Ze gaan over kaapvaart en walvisvaart, over de Oost en de West, over slavenhandel en textielhandel, over Harlingen en Formosa, over een vaandrig en een viceadmiraal. Kortom: over alle streken van het kompas.

De 21 auteurs zijn vrienden, collega’s en oud-leerlingen van Gaastra. Ze willen „laten zien dat het vak zeegeschiedenis veel meer is dan een verzameling zeehelden en zeeslagen.” Hoewel dit wel wat ambitieus is voor een verzameling vrij willekeurige artikelen, is de redactie erin geslaagd een veelzijdig boek samen te stellen. Een boek dat niet werkelijk de wetenschappelijke stand van zaken van de maritieme geschiedenis in Nederland in kaart brengt, zoals de ondertitel doet geloven. Maar wel een boek waarin de diversiteit van de zeegeschiedenis tot uiting komt. Een boek ook waardoor de lezer zich gaat afvragen waarom dit uitgestrekte en complexe onderzoeksgebied het in Nederland met niet meer dan één hoogleraar moet stellen.

De eerste streek van het kompas betreft Europa, waaraan vijf artikelen zijn gewijd. Twee daarvan gaan direct of indirect over Harlingen, de stad waar Gaastra in zijn jeugd woonde. Marc van Alphen beschrijft hoe de zeeheldenstatus van Van Speyk –die van de legendarische woorden „Dan liever de lucht in!”– ten onrechte veranderde in het beeld van een „maritieme suïcidale terrorist.”

De twee andere artikelen in dit deel gaan over kaapvaart en over walvisvaart. Adri van Vliet beschrijft hoe tijdens het Twaalfjarig Bestand het Engelse schip Sint Thomas werd gekaapt en hoe ingewikkeld het juridische getouwtrek hierover verliep. Jaap Bruijn geeft een beeld van de achttiende-eeuwse walvisvaart aan de hand van het leven van de Schiedammer Pieter Bezemer.

Met zeven artikelen is het deel van de bundel dat handelt over de Oost het omvangrijkst. De VOC blijft immers Gaastra’s bekendste onderzoeksterrein. Een boeiend artikel in dit deel is van de hand van Karel Davids, die eindigt met: „Misschien kan de VOC-mentaliteit daarom voortaan beter worden omschreven als jezuïetenmentaliteit.” De Societas Jesu was volgens Davids een „schrikbeeld, partner en ijkpunt” voor de VOC. De detailstudies van Perry Moree en Roelof van Gelder sluiten aan bij de hedendaagse belangstelling voor brieven van zeevarenden.

Moree vond een verloren gewaande brief van de VOC-bewindhebber Adriaan Salomon van der Hoop. Hij schrijft als weduwnaar over zijn nieuwe liefde: „Zij is niet regulier schoon maar heeft mooije oogen, neus en mond, een zeer mooije talie (taille, JK) (…) en so ik mij niet bedrieg een zeer goed hummeur.” Roelof van Gelder gebruikt negentien brieven van Heinrich Ludwig Morgenstern om het leven te schetsen van een vaandrig die zich in de Oost omhoog weet te werken.

De laatste streek van het kompas wordt gevormd door de West. De vijf artikelen in dit deel zijn wat algemener en beschouwender dan de artikelen over de Oost. De vrienden van Gaastra vonden het ongetwijfeld ongepast om een overzichtsartikel te schrijven bij het thema waarin de scheidende hoogleraar zich als de grote kenner heeft ontpopt. In dit deel beschrijft Den Heijer –inderdaad, hij specialiseerde zich in de West-Indische Compagnie– twee eeuwen textielhandel in West-Afrika.

Wim Klooster schrijft over de Nederlandse slavenhandel in het Atlantische gebied. In zijn artikel over Suriname beschrijft Ruud Paesie hoe de Zeeuwen daar actief zijn geweest. Een achttiende-eeuws onderwerp. Het is opvallend dat vrij veel artikelen in de bundel over deze voorheen enigszins vergeten eeuw gaan.

Het afsluitende artikel staat helemaal los van de zeegeschiedenis. De Leidse hoogleraar Henk te Velde schrijft over het einde van een carrière. Terwijl politici vaak met de staart tussen de benen afdruipen, zijn er „voorbeelden van wetenschappers die, bevrijd van universitaire verplichtingen, weer productiever worden dan ze lang waren geweest.” Gaastra zelf hield het bij zijn afscheidscollege kort. Hij sprak met een achttiende-eeuwse dichter bij aanvang van diens zeereis naar Indië: „Mijn teyd is weg en ik moet vort.”

Opvolger Den Heijer schreef in de bundel een biografie van de „gepensioneerd zeeman op het droge.” Een bibliografie van alles wat Gaastra in zijn lange universitaire carrière heeft geschreven, completeert de afwisselende bundel. Een verzorgd uitgegeven boek, dat nog fraaier zou zijn geweest als er meer en kleurrijker afbeeldingen zouden zijn opgenomen.

Alle streken van het kompas. Maritieme geschiedenis in Nederland, Maurits Ebben, Henk den Heijer en Joost Schokkenbroek (red.); uitg. Walburg Pers, Zutphen, 2010; ISBN 978 90 5730 662 4; 351 blz.; € 39,50.