Private press is de naam voor de zoektocht naar het ideale boek. Het ideale boek vertelt niet alleen een spannend verhaal. Het voelt goed om vast te pakken, is mooi om naar te kijken, verweeft inhoud en vorm naadloos, kortom: is een kunstwerk. Bovenal wordt het ideale boek niet gedrukt in een doorsneedrukkerij, maar komt bij voorkeur uit het drukkeldertje onder het huis van een hobbyist. Een privépers dus.

Al zijn de oplagen in de private press maar klein –het gemiddelde ligt op honderd–, in Meermanno liggen ze voor het grijpen. Of, liever gezegd, voor het voorzichtig vasthouden. Collectiebeheerder Rickey Tax: „Een tentoonstelling over private press kun je niet maken zonder de mogelijkheid om te bladeren.” In de eerste zaal ligt de bundel ”Experimenten” van de dichter Geerten Gossaert ter inzage. Het is uitgegeven bij De Zilverdistel, de eerste Nederlandse private press. Die had het idee overgenomen van overzee.

Want daar begon het allemaal, in Engeland in 1890. Dreunende drukpersen produceerden enorme stapels boeken. Het was de tijd van de industrialisatie en dichter William Morris zou daar wel om kunnen huilen. Hij kon het niet verteren dat zijn gedichten werden gedrukt in een slecht leesbaar lettertype op lelijk papier. „Let’s make our own type!” klonk zijn vertwijfelde uitroep. Morris sneed zelf loden letters en nam de pers ter hand. Het was het begin van Kelmscott Press, de eerste private press.

De uitgaven van Kelmscott Press kenmerken zich door ambachtelijkheid. Bij het ontwerp van zijn eigen lettertype stonden Morris de lettervormen uit middeleeuwse boeken voor ogen. Perkamenten banden houden de pagina’s bij elkaar. „Omdat perkament na verloop van tijd open gaat staan hebben de boeken een sluitlint. Dat toont iets van Morris’ zorgvuldigheid”, vertelt Tax bij het topstuk van de tentoonstelling, de Kelmscottkast waarin alle boeken van Kelmscott Press staan. De 66 banden zijn niet alleen schrijfsels van Morris, maar er zitten ook werk van Shakespeare en een uitgave van het Hooglied bij.

Het dichtersdrietal Greshoff, Bloem en Van Eyck, dat in 1910 De Zilverdistel begon, stond iets anders voor ogen dan puur een terugkeer naar Gutenberg. Ze zetten in op eenheid tussen vorm en inhoud: „De Zilverdistel wil boekkunst geven. In deze verschijnt het boek ons als een eenheid, welke het buiten haar niet bereikt, en nochtans, wil het een kunstwerk zijn, bereiken móet.” Japans papier en oude Nederlandse lettertypen; kosten noch moeite worden gespaard voor de boekkunst.

In 1922 neemt Jean François van Royen De Zilverdistel over en doopt haar om in Kunera Pers. Deze naam ontleent hij aan het samenspel van kleuren, geluiden en de zachte schommeling van de boot die hij eens ervoer op de veerpont bij Rhenen, waarvan de vierde-eeuwse martelares Cunera de beschermheilige was. Zo’n harmonie wilde Van Royen ook bereiken met zijn drukkunst. Zijn pers heeft een ereplaats gekregen in Museum Meermanno.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelt private press een belangrijke rol in het verzet. Zo maakt drukker-kunstenaar Hendrik Werkman de Turkenkalender, een jaarkalender met geuzenliederen. Het papier is door de papierschaarste niet van hoge kwaliteit en de typografie van Werkman wordt door een collega-drukker ronduit slecht genoemd. Werkman leeft zich liever uit in kleurrijke beelden. „Hij was een kind, dat speelde! Speelde met letters, blokjes en verf!” zegt dezelfde collega echter bewonderend. Die spelerij moet Werkman in 1945 wel met de dood bekopen.

Als na de oorlog de drukkerij een sprong maakt door de komst van offset, ontstaat in de revolutionaire jaren 60 en 70 een vernieuwing in de private press. Ambachtelijkheid is mooi, maar experimenteren is leuker. Frans de Jong is een bekende typograaf door zijn creatieve werkvormen; zo blijken rodekolen ook geschikt voor drukwerk.

Aan het werk van de private presses in Nederland blijft tot op de dag van vandaag dat luchtje van vrijdenkers hangen. Dat klinkt door in de wat eigenwijze namen, als Het gonst, Pastei en Hinderickx en Winderickx (de beroemde hoedenmakers uit een gedicht van Paul van Ostaijen, GdWB). Vaak kiezen de drukkunstenaars ook voor poëzie in de existentialistische toonaard. Wat zou het leuk zijn als een christelijke drukker eens letters waagt te zetten op mooi papier en zo het stof van bijvoorbeeld de bundels van Ida Gerhardt blaast!

www.meermanno.nl

De Zilverdistel

De Zilverdistel was de eerste Nederlandse privépers, al bezat hij niet alle kenmerken van deze tak van drukkunst. De dichters die aan de wieg stonden van deze pers streefden wel naar typografische perfectie, maar ontworpen geen eigen lettertype. Dat laatste is toch wel kenmerkend voor een private press. Ook hadden ze in het begin geen eigen vignet. Wat De Zilverdistel tot een private press maakte, was dat de uitgaven buiten de handel bleven, dat er kleine oplages verschenen en dat de dichters geen winstbejag hadden.

Modern handmatig drukwerk

Draait het bij de oude private presses vooral om ambachtelijkheid, in de afgelopen decennia komen expressie, creatief materiaalgebruik en exotische bindwijzen in zwang. Ook gaat beeld een steeds grotere rol spelen. In de laatste tentoonstellingsruimte van ”Het ideale boek” liggen de nieuwste kunststukken om ter hand te nemen. ”Le bestiaire/Het dierenboek” springt er meteen uit door zijn warme omslag van rood vilt. Op de pagina’s staan met boek-, hout- , en linodruk de prachtigste platen van allerlei dieren. Vormgever, illustrator en drukker is volgens de regels van private press één persoon: Marja Scholtens. „Dichterlijke geest/ creatief letterbeest/ die vorm en kleur/ beleeft als een feest”, zo dichtte iemand over een drukkunstenaar. Treffend.

”Het ideale boek” is tot 20 februari te zien in Museum Meermanno | Huis van het Boek in Den Haag. Naar aanleiding van de tentoonstelling is ”Het ideale boek” uitgegeven: uitg. Vantilt, 2010; ISBN 978 94 6004 060 3; 256 blz.; € 34,95.