Hij weet al precies wat de boodschap voor de lezers van het Reformatorisch Dagblad moet zijn. Nog voordat hem een vraag gesteld is, steekt de bekende kunstverzamelaar Nasser Khalili (zie kader) van wal. „Een collectie islamitische kunst, verzameld door een Jood en die tentoongesteld wordt in een christelijke kerk. Daarmee zijn alle punten van de driehoek verbonden. Kunst bindt samen.”

Dat is mooi gezegd. Maar dat betekent toch niet dat de drie religies inhoudelijk sterk aan elkaar verbonden zijn? Khalili schudt, te midden van zijn eigen kunst in de Nieuwe Kerk, het hoofd. „Op het terrein van religie en van politiek vallen heel veel punten van onenigheid aan te wijzen. Maar kunst spreekt haar eigen taal. Kunst is universeel.”

Daarmee is de opzet van de tentoonstelling ”Passie voor perfectie” in Amsterdam getekend. Weliswaar horen de bijna 500 kunstvoorwerpen in de Nieuwe Kerk allemaal tot de islamitische kunst, dat betekent niet dat ze ook religieus van aard zijn. Integendeel: een groot deel werd juist voor alledaagse, niet-religieuze doeleinden gebruikt. Waarom het dan toch islamitisch heet? Khalili: „Omdat deze kunst binnen het raamwerk van de islam is gemaakt, in islamitische landen bovendien.”

Islamitische, niet-religieuze kunst: het geeft iets aan van de verwevenheid van de islam als godsdienst met de terreinen van politiek en maatschappij. Als één ding duidelijk wordt uit deze tentoonstelling, is dat de islam ook in het verleden nooit los verkrijgbaar was.

Neem nu een kledingstuk uit India. Bij de eerste aanblik lijkt het een onduidelijk stuk stof, met vier hoeken en een gat in het midden. Bij nader inzien blijkt het een magisch hemd uit het India van de vijftiende eeuw te zijn. Naar de nog altijd zichtbare donkere zweetplekken ter hoogte van de oksels te oordelen, werd het ónder een wapenrusting gedragen. Het magische element wordt pas duidelijk wanneer de bezoeker héél dichtbij gaat staan: dan blijken de keurige symmetrische vakjes op het hemd opeens te zijn volgekriebeld met minuscule Arabische tekens die samen de complete tekst van de Koran vormen.

En zo zijn er nog 470 andere objecten met elk hun eigen verhaal. Arabesken, ranken, vlechtpatronen: ze willen graag gekoppeld worden aan al dan niet vermeende hofintriges en oriëntaalse romantiek. Wie hier binnentreedt, ervaart het land van duizend-en-één-nacht zoals we dat graag willen ervaren.

Maar ligt dat aan de kunst of ligt dat aan de perceptie van de westerse waarnemer die wel pap lust van de verhalen van Ottomaanse odalisken in een harem aan het hof?

De werkelijkheid was niet zelden heel wat prozaïscher, zo blijkt uit de toelichting bij de tentoongestelde stukken. De romantische eenheid tussen de drie monotheïstische religies zoals die in de Nieuwe Kerk wordt gesuggereerd, was –en is– een idée fixe waarvan de beschouwer zich terdege rekenschap moet geven. Niet de achteraf geconstrueerde verhalen, maar de kunst zélf zal het uiteindelijk moeten doen.

Dat betekent niet dat er niets meer te genieten valt op deze tentoonstelling. Integendeel. Want de kunst zelf dóét het: overtuigen van haar schoonheid. Wie de christelijke symboliek van de kerk min of meer los kan zien van de objecten in de vitrines, wordt getroffen door de immense breedte van islamitische kunst. Khalili’s kunstvoorwerpen geven niets minder dan een encyclopedisch overzicht van de islamitische cultuur.

Dat doen ze op twee manieren. Allereerst in de tijd: de periode waarin de voorwerpen zijn gemaakt, loopt van de achtste tot het begin van de twintigste eeuw. Uit die eerste tijd, de periode van de vroege islam direct na Mohammed, dateert bijvoorbeeld een folio uit een Koran uit Hijaz in het westen van het Arabisch schiereiland. Die rijk versierde bladzijden zijn eeuwen verwijderd van een van de jongste te bezichtigen voorwerpen: een Boheemse –dus Europese!– flacon van eind 19e eeuw met allerlei oosterse ornamenten, die de populariteit van exotische oosterse objecten tastbaar maakt.

Dat geeft meteen de tweede manier aan waarop deze tentoonstelling encyclopedisch is: in de geografie. Veel kunstvoorwerpen komen inderdaad van het Arabisch schiereiland, ze komen inderdaad uit Iran en Irak. Maar ze komen óók uit Europa, ze komen óók uit India en ze komen zelfs uit China. Die kunst van de grenzen is het meest fascinerend, omdat je die als bezoeker hier niet verwacht. Wat doet een stuk textiel uit het 13e-eeuwse China hier, voorzien van parkieten? Of een tulbandkroon van de Moghulkeizers uit het 19e-eeuwse Nepal, ingelegd met diamanten, robijnen, smaragden en vele honderden parels?

Ze dienen allemaal tot bewijs voor Khalili’s centrale stelling: hoe je ook over de islam wilt denken, de islamitische kunst heeft een veel grotere rijkwijdte dan velen beseffen. Ze is ook veel mooier dan velen beseffen – of willen beseffen, natuurlijk. En dat zelfs zonder hofintriges.

De tentoonstelling ”Passie voor Perfectie” is tot 17 april 2011 te zien in de Nieuwe Kerk aan de Dam in Amsterdam.

www.nieuwekerk.nl

Nasser Khalili

Internationaal staat hij bekend om zijn kennis en kunde als het gaat over islamitische kunst. Prof. dr. Nasser David Khalili bezit zo’n 20.000 stukken in zijn islamitische collectie, waarmee hij tot de wereldtop op dit gebied behoort.

Khalili werd in 1945 geboren in het Iraanse Isfahan, in een Joodse familie van kunsthandelaren. Hij studeerde in de Verenigde Staten en vestigde zich eind jaren zeventig in Groot-Brittannië.

Als tiener al werd hij „helemaal verliefd” op islamitische kunst, zoals hij zelf zegt. De reden daarvoor? De cultuur van de islam is wat hem betreft „een van de mooiste ter wereld”, hoewel dat niet betekent dat hij zelf moslim werd. Islamitische kunst wordt volgens hem begeesterd door een „passie voor perfectie.” Dat is dan ook de titel geworden van de tentoonstelling in de Nieuwe Kerk.