In de Mountain of Loosing Bondage-kerk in de Nigeriaanse miljoenenstad Lagos gaat het er op zondag wonderlijk aan toe. De dienst begint met islamitische gebeden, die, zoals in de moskee, geknield op de grond uitgesproken worden. Afwisselend klinken er liederen ter ere van de profeet Mohammed. Na ongeveer anderhalf uur komt een gospelkoortje op, zet een drumstel neer en bidden dezelfde mensen die net nog islamitische gebeden opzeiden, nu in Jezus’ naam. Er is ruimte voor genezingen en wonderen. Ten slotte staat ‘profeet’ Samsindeen Saka op voor een preek, waarbij zowel de Bijbel als de Koran opengaan. „Abraham heeft vele kinderen”, stelt hij.

Het tweede, christelijke onderdeel, duurt „zolang de Heilige Geest er is”, zegt antropologe Marloes Janson van onderzoeksinstelling Zentrum Moderner Orient (ZMO) in Berlijn. Janson verbleef onlangs in Lagos om onderzoek te doen naar de chrislambeweging en maakte verschillende samenkomsten mee in het ‘auditorium’ van Saka. Ze merkte dat het ‘christelijke deel’ van de dienst gemakkelijk twee tot drieënhalf uur kan duren.

Het belangrijkste ritueel in de gemeenschap van Saka is een sessie van bevrijding, waarbij de tempelgangers met de armen in de lucht rond een replica van de Ka’aba in Mekka rennen. Janson: „Ondertussen roepen ze afwisselend ”Hallelujah!”, ”God zegene ons” en ”Allah Akbar.” De gedachte is dat ze op die manier kwade machten kunnen breken.

Tella

De beweging van Saka is ooit begonnen onder de naam ”Chrislam-herb”, waarbij ”herb” staat voor een belangrijke traditionele godsdienst uit de regio. „Saka kon zijn kerk onder die naam echter niet laten registreren bij de federale regering, omdat drie-in-een te veel van het goede werd gevonden”, aldus Janson. „Hij raakte daardoor een aantal mensen kwijt.”

De profeet startte zijn beweging zo’n twintig jaar geleden, naar eigen zeggen in opdracht van God, kort nadat hij op bedevaart was geweest naar Mekka. Inmiddels komen er elke zondag tussen de 500 en 1000 mensen op zijn bijeenkomsten af: voornamelijk burgers uit de lagere middenklasse.

Helemaal nieuw was het concept overigens niet, toen Saka er twintig jaar geleden mee begon. Ene Tella, eveneens uit Lagos, wordt als bedenker van de abrahamitische eenheidsreligie aangewezen. Tella begon zijn beweging al in de jaren zeventig, maar is zuinig met uitspraken over het ontstaan en zijn achtergrond. Hij vindt het er allemaal weinig toe doen.

Janson bezocht Tella vele malen en karakteriseert zijn vorm van chrislam als „veel ingewikkelder” dan de versie van Saka. Tella baseert zich eveneens op zowel de Bijbel als de Koran, maar werkt bovendien zelf aan een derde heilig boek. Zijn volgelingen duiden hem meestal aan met de benaming ”Ifeoluwa”, wat zoveel betekent als ”de wil van God”.

De beweging van Tella is met zo’n 25 volgelingen maar klein. Voor het grootste deel behoren die ook nog eens tot zijn eigen familie. Volgens Janson heeft hij wel meer aanhangers gehad, maar zijn die verdwenen toen Tella een lijst met tachtig richtlijnen opstelde waaraan zijn volgelingen zich moesten houden. „De regels vormen een mengeling van islamitische voorschriften, regels uit het Bijbelboek Leviticus en eigen ideeën.”

Tella’s aanhangers komen op zaterdag bijeen, niet toevallig precies tussen de islamitische vrijdag en de christelijke zondag in. Tijdens de dienst wordt veel gebeden en gezongen uit een liedboek dat Tella zelf heeft samengesteld. Janson: „Het heilige boek dat hij zelf aan het schrijven is, mag nog door niemand worden ingezien, maar ligt wel iedere viering in een kistje voor in de tempel, met daaroverheen een paars fluwelen kleedje.”

Wonderen

In een reportage van het Amerikaanse tijdschrift Religion & Ethics over de beweging van profeet Saka, wordt duidelijk dat veel leden tot de Mountain of Loosing Bondage-kerk zijn toegetreden omdat ze daar wonderen zagen gebeuren. Een zekere Cwakalit Adecunji laat weten dat ze zich vijftien jaar geleden tot de chrislam wendde, omdat ze geen kinderen kon krijgen. „En nu heb ik wel kinderen. Ik kwam hier en zag de wonderen die hier gebeurden. (…) De lammen lopen en de blinden zien”, motiveert ze haar overgang van islam naar chrislam.

Wonderen zijn een handelsmerk van veel Nigeriaanse kerken en religieuze bewegingen. Bekend is de Synagogue Church of All Nations van profeet T. B. Joshua in Lagos, maar hij is in Lagos zeker niet de enige die zich op dit terrein begeeft. Wie bij Joshua naar de dienst is geweest, kan bij terugkeer onder de ruitenwisser van zijn auto een kleurrijke folder van een ‘concurrent’ vinden, die ook „grootse wonderen” kan verrichten.

Volgens Janson kijken veel Nigerianen vooral naar het effect van religie. „In het Westen zijn we op zoek naar een coherente levensvisie, maar Nigerianen vragen zich vooral af wat werkt. Wanneer ze iets onder de leden hebben, kunnen ze dus gerust de ene zondag naar een pinksterkerk gaan en de volgende zondag naar Saka, om daarna weer in de katholieke kerkbanken plaats te nemen. Wat werkt, is waar.”

Born Again Moslims

Janson kwam in het zeer islamitische Gambia ooit mensen tegen die zich kwalificeerden als ”born-again moslims” en daarbij verwezen naar de chrislambeweging in Nigeria. De vorm komt dus ook buiten Nigeria voor, maar het is niet toevallig dat ze zijn bakermat in Lagos heeft, aldus godsdienstwetenschapper Mustapha Bello van de Lagos State University.

Bello geeft aan dat Lagos vanouds een ruimhartige religieuze cultuur kent. „Er leeft hier sterk het idee dat Lagos een soort niemandsland is. Niemand bepaalt hoe het er op religieus gebied aan toe moet gaan.”

Volgens Bello gaan moslims en christenen in Lagos ontspannen met elkaar om. „Lagos is in die zin uniek in Nigeria. Het is misschien alleen hier mogelijk dat mensen zich zonder angst in zowel christelijke als islamitische wijken en kringen begeven, zonder op een reprimande van deze of gene te hoeven rekenen.”

Janson bevestigt dat. „In Lagos doen moslims en christenen ook mee aan elkaars rituelen. Ik ben een keer bij een viering van de ramadan bij een moslimfamilie geweest, waar vooral christenen bij aanwezig waren. Andere moslims waren immers in hun eigen families.”

Dergelijke praktijken zijn in het noorden van Nigeria volstrekt ondenkbaar, maar komen ook in andere West-Afrikaanse landen voor. In Senegal is het bijvoorbeeld niet ongebruikelijk dat moslims een kaarsje opsteken in een Rooms-katholieke kerk.

Gebedsnachten

Terwijl christendom en islam in de chrislambewegingen geïntegreerd worden, nemen islamitische bewegingen soms ook vormen van het pinksterchristendom over. ”Islamitisch Pinksterdom” is de benaming die sommige antropologen aan het resultaat geven.

Als voorbeeld wordt nog wel eens de Nasfatbeweging in Nigeria genoemd, die ook een afdeling in Den Haag kent rond de Anware Mustafa Moskee. Nasfat is een zeer grote beweging, die veelal hoger opgeleide moslims trekt en in Lagos op zondagen bijeenkomt. Gebed, persoonlijke vroomheid en onderwijs nemen een grote plaats in. Ook op sociaal gebied is de beweging actief en in Lagos is er zelfs een eigen universiteit: Fountain University.

Typerend voor de Nasfatbeweging is dat ze, net als het pinksterchristendom, gelijke tred probeert te houden met ontwikkelingen in de maatschappij, zonder echter de band met de traditionele islamitische leerstellingen los te laten. Sommige elementen doen pinksterachtig aan. Zo kunnen aan het einde van de zondagse bijeenkomsten gebedspunten worden ingediend. Ook zijn er geregeld gebedsnachten.

De Leidse Afrikaonderzoeker Benjamin Soares merkte dat veel (noordelijke) Nigeriaanse moslims Nasfat inderdaad typeren als onorthodox of een vorm van islamitisch pinksterdom. De leden zouden zich als christenen gedragen, aldus de moslims.

Godsdienstwetenschapper Bello, zelf betrokken bij Nasfat, noemt kwalificaties als islamitisch pinksterdom als het om ‘zijn’ beweging gaat, echter misplaatst. „Onze activiteiten zijn strikt gebaseerd op de soenna, de levenswijze van de profeet, en we zijn allerminst schatplichtig aan het pinksterchristendom”, stelt hij. Volgens hem vinden activiteiten als de gebedsnachten („tahajud” voor de moslims), gebedssessies en sociale activiteiten alle een Schriftuurlijke basis in de Koran en de Hadith. „Pinksterchristendom associeer ik met muziek, genezingen en uitdrijvingsbijeenkomsten. Dat zijn dingen die bij ons niet voorkomen.”

Ook Soares wil Nasfat niet reduceren tot een vorm van islamitisch pinksterdom. Hij ziet Nasfat als een beweging van moslims die een manier zoeken om zich te verhouden tot de moderniteit. Daarin bieden ze niet alleen een alternatief voor het (pinkster)christendom, maar evengoed voor strenge vormen van islam, die de sharia willen invoeren.

Bello: „Wij zijn een trendsettende islamitische beweging.”

Nieuwe wegen

Zonder direct labels als islamitisch pinksterdom” te plakken, is het echter evident dat het pinksterchristendom in Nigeria grote invloed heeft en ook zijn sporen trekt in islamitische groepen. „Zelfs traditionele religie neemt soms elementen uit het charismatische christendom over”, zegt Janson.

Volgens haar liggen aan het succes van het pinksterchristendom economisch-sociale factoren ten grondslag. „Pinkster­kerken bieden sociale oplossingen: ze helpen met het arrangeren van huwelijken, doen aan gebedsgenezing en drijven boze geesten uit. Daar moeten andere godsdiensten mee concurreren, hoewel ze het zelf nooit zo zullen omschrijven.”

„Beide religies kopiëren van elkaar”, stelt de New Yorkse antropoloog Brian Larkin. „Ze staan dan ook voor dezelfde uitdagingen. Onder de bevolking leeft desillusie en teleurstelling over de staat als brenger van ontwikkeling. Burgers zoeken wanhopig naar nieuwe wegen van succes. Zowel pinksterkerken als de nieuwe islamitische bewegingen bieden een uitweg in verwerping van de traditionele cultuur, in het zoeken van nieuwe wegen binnen een religieus idioom. De overeenkomsten tussen beide zijn beslist niet toevallig.”

De beweging die de verschillen uiteindelijk geheel wil nivelleren, is echter een splintergroep in Nigeria. Voor veel christenen en moslims in Nigeria blijft de afstand onoverbrugbaar. „Eenheid ten koste van de waarheid is geen geloof”, is het standpunt van de Anglicaanse aartsbisschop van Nigeria, Peter Akinola, die overigens een warm pleitbezorger is van de dialoog tussen christenen en moslims. „Er kan vriendschap zijn, maar die heeft zijn grenzen.”

Wisselwerking via televisie

Televisiedominees zijn een fenomeen. Minder bekend is dat er ook televisie-imams zijn. Zij hebben zich diepgaand laten inspireren door Amerikaanse tv-dominees, aldus onderzoekster Yasmin Moll van de universiteit van New York. Zij deed uitgebreid onderzoek naar het fenomeen in Egypte, maar ook in Nigeria is televisie een zeer belangrijk medium voor beide religies.

In Egypte trekken tv-‘imams’ als Amr Khaled een miljoenenpubliek, terwijl ook buiten het eigen land vele mensen meekijken. In het Amerikaanse CBS-nieuws werd Khaled niet zonder reden eens getypeerd als „de Billy Graham van de islam.”

Volgens Moll is de invloed van (Amerikaanse) tv-dominees onder meer te zien in het format van de islamitische programma’s: talkshows, met aandacht voor de persoonlijke, ook praktische, levensvragen van de kijker. Moll: „Denk aan thema’s als: hoe word ik een betere organisator of communicator? Dat is een insteek die ook door de Amerikaanse christelijke tv-sector vaak wordt gekozen.”

De producer van Amr Khaled, Abu-Haibah, liet duidelijk weten „geïmponeerd” te zijn door christelijke televangelisten. „Ik geloof dat het een nieuwe ervaring zou zijn, als we dit ook bij de islam zouden toepassen”, zei hij ooit tegenover het Transnational Broadcasting Studies Journal.

Het is uiteraard moeilijk uit te maken of de islamitische predikers zich ook zonder christelijk precedent in deze richting zouden hebben ontwikkeld. Moll: „De invloed is duidelijk, maar islamitische tv-zenders hebben zich natuurlijk ook door de seculiere media laten inspireren, zoals realityshows en muziekclips.”

Uiteindelijk gaat het ook in de islamitische tv-shows om de vraag hoe (jonge) moslims een „correct islamitisch leven” kunnen leiden in een seculiere tijd, stelt Mol. Daarin bewegen de makers zich geheel in de lijn van een beweging als Nasfat in Nigeria.