Dat de Reformatie niet gemakkelijk op gang kwam in deze streek, is op allerlei gebieden te zien. „De vorming van kerkenraden verliep moeizaam en de komst van predikanten naar deze regio liet lang op zich wachten. Het duurde jaren voordat er in de dorpen in de Alblasserwaard sprake was van een geordend kerkelijk leven. Kerken en pastorieën waren onbruikbaar en onbewoonbaar. Roomse gebruiken rond dood en begrafenis waren nog volop aanwezig en zelfs het oude bijgeloof met allerlei occulte praktijken hield stand. Het zogenaamde ‘belezen’ van mensen en vee om hen beter te maken werd nog volop beoefend. Bovendien was het oorlog en in economisch opzicht was het een moeilijke tijd. In 1595 had bovendien nog een grote watersnood plaats.”

In 1572 veroverden de watergeuzen Den Briel. Kort daarna verklaarden Dordrecht en Gorinchem, die de Alblasserwaard beheersten, zich voor de prins. Vertegenwoordigers van deze steden waren aanwezig op de eerste vergadering van de Staten van Holland in juli 1572. Vanaf dat jaar was het gedaan met de openbare uitoefening van de rooms-katholieke godsdienst in de Alblasserwaard. Maar dat wil niet zeggen dat er direct een gereformeerde kerk was. Na het vertrek van de pastoors ontstond er in de Alblasserwaard een kerkelijk vacuüm.

De classis Dordrecht, waaronder een groot deel van de Alblasserwaard viel, meldde in 1579 dat er op dat moment nog geen enkele predikant in dat gebied was. De classis hield zich bezig met het zoeken naar geschikte mensen in de dorpen om kerkenraden te kunnen vormen van twee ouderlingen en twee diakenen. Voor de opbouw van de kerk waren diakenen van cruciaal belang, omdat er veel armen waren die onderhouden moesten worden. Zo nodig zorgde de classis, als geen kerkenraad was, voor het beroepen van de predikanten. Deze kwamen onder meer uit Vlaanderen, Duitsland en uit de vluchtelingengemeenten in Engeland. Nogal wat predikanten van het eerste uur waren Vlamingen, zoals Johannes Lamotius, Hermes Celosse en Arnoldus Wassenburch.

De levensomstandigheden van de predikanten waren moeilijk. Ds. Hamoen: „Veel predikanten, of hun vrouwen, deden er iets bij om in hun levensonderhoud te voorzien. Sommigen van hen hielden een boerderij draaiend, anderen waren wever of oefenden een ander beroep uit. Het gebeurde in de zomer van 1592 dat ds. Johannes Simons van Giessen-Oudekerk zich verontschuldigde dat zijn preek die zondag niet veel om het lijf had omdat hij in verband met de hooioogst op het land bezig was geweest.

Ook met het onderdak was het niet best gesteld. Ds. Arnoldus Wassenburch uit Sliedrecht woonde een tijdlang met zijn gezin in het koor van de kerk waar hij ’s zondags preekte, omdat er geen pastorie was. Er waren in die tijd ook predikanten die vanwege het oorlogsgevaar in de stad bleven wonen en moesten reizen om hun gemeente te bezoeken. De predikant van Papendrecht woonde in Dordrecht en moest elke keer met een zeilboot het water oversteken om bij zijn gemeente te komen. Reizen over water ging trouwens beter en sneller dan over land.”

Ds. Wassenburch heeft veel goeds gedaan, zegt ds. Hamoen. „Als er predikanten in financiële nood verkeerden –en dat gebeurde regelmatig– ging hij voor hen op pad en behartigde hun belangen bij de Staten van Holland. Na de overstromingen van 1595 organiseerde hij collecten voor de getroffenen. Hij zorgde voor een luidklok bij de kerk om de gemeente te kunnen samenroepen. Die klok werd ook bij andere gelegenheden gebruikt.

De Sliedrechtse predikant stelde ook voor dat de classis preken van medebroeders zou beluisteren, maar hij voegde eraan toe: „Laten we de kritiek in liefde geven, want we moeten allemaal leren.””

Er waren overigens ook predikanten die zich niet al te best gedroegen. Een van hen was ds. Johannes Blocquius, de eerste predikant van Alblasserdam, die een ongeregeld leven leidde, niet met geld kon omgaan, veel herbergen bezocht en daar soms zonder te betalen vertrok. Hij beloofde diverse keren beterschap, maar het hielp niet. Hij vertrok uit zijn gemeente, kwam in het leger terecht, werd schoolmeester en raakte op oudere leeftijd aan lagerwal. Toen hij terugkwam, zorgde de classis ervoor dat hij niet van honger omkwam.

Een ander was ds. Matthias Mochart, predikant te Streefkerk, die een beroep had aangenomen naar ’s-Gravendeel. Hij wilde in 1601 de door hem geplante bomen uit zijn tuin meenemen, maar de schout verbood het hem dat. Uiteindelijk moest hij de bomen, die hij al op de schuit geladen had, terugbrengen. Niettemin kreeg hij een schadevergoeding. „Dergelijke handelingen van predikanten waren wel uitzonderingen”, benadrukt ds. Hamoen.

Een punt van zorg was het onderwijs. In sommige dorpen duurde het jaren voordat er een school was. Vanuit Bleskensgraaf kwam in 1590 de noodkreet: „De kinderen groeien hier woestelijk op.” Ds. Hamoen: „Het gebeurde in de begintijd wel dat een gemeentelijke overheid met roomse sympathieën een rooms-katholieke schoolmeester benoemde, wat vervolgens weer tot allerlei moeilijkheden leidde.”

Dat er in 1620 in de Alblasserwaard van een geordend kerkelijk leven sprake was, heeft volgens ds. Hamoen te maken met het optreden van zowel de overheid als de kerk. „Als de overheid niet actief meegewerkt had aan het aanstellen van predikanten, was het gebied leeg gebleven en had de Contrareformatie er een kans gehad. De baljuw dwong onwillige schouten om mee te werken aan de vestiging van het protestantisme in het gebied. Het is opvallend dat de rooms-katholieke kerk in de Alblasserwaard nagenoeg helemaal verdwenen is. Dat is in andere gebieden van ons land wel anders verlopen”, zegt ds. Hamoen.

Hij wijst op de trouw van de predikanten, die week in week uit preekten, geïnspireerd door het Woord van God. „Het gros van de predikanten bracht het Evangelie met grote inzet.”

De schrijver mag graag in het gebied komen, dat nog redelijk ongerept is. „Het is heerlijk om in de Alblasserwaard te zijn met zijn prachtige landschap en in de verte de dorpen met de puntig oprijzende kerktorens, waar al zo veel eeuwen Gods Woord gebracht wordt. Hopelijk mag dat tot in lengte van dagen blijven gebeuren.”

Ds. G. Hamoen

Stichting Publicaties Binnenwaard presenteert zaterdag in Bleskensgraaf het boek ”Begin van de Reformatie in de Alblasserwaard”. De auteur, ds. Gijsbert Hamoen, die werd geboren in 1932 en tegenwoordig in De Meern woont, was van 1960 tot 1964 predikant van de hervormde gemeente van Oud-Alblas, een van de dorpen in de Alblasserwaard.

De predikant publiceerde eerder over de kerkgeschiedenis van zijn vroegere woonplaats Bodegraven; daarna onder meer over Meteren en Est, waar hij van 1965 tot 1969 predikant was, en over het Land van Heusden en Altena, waar hij daarna stond. Ook publiceerde hij ”Het begin van de Reformatie in de ring Heusden”.

In het kerkhistorische tijdschrift De Hoeksteen schreef hij over de geschiedenis van de Reformatie in enkele dorpen in de Alblasserwaard. ”Begin van de Reformatie in de Alblasserwaard” is een flinke uitbreiding van deze artikelen.

Het werk behelst de kerkelijke ontwikkelingen in ”de Waard” vanaf circa 1570, toen de Rooms-Katholieke Kerk plaats maakte voor Gereformeerde Kerk, tot ongeveer 1620, de tijd na de Dordtse Synode, toen de Gereformeerde Kerk gevestigd was. Daarnaast komen zaken als het beroepingwerk, het weer, ziekte en dood, familieleven en het onderwijs aan de orde.

Het boek gaat over de kerkgeschiedenis van de plaatsen Oud-Alblas, Alblasserdam, Bleskensgraaf, Wijngaarden, Molenaarsgraaf, Brandwijk, Goudriaan, Ottoland, Giessen-Oudekerk, Giessen-Nieuwkerk, Giessendam, Schelluinen, Papendrecht, Sliedrecht, Nieuw-Lekkerland en Streefkerk.

De studie is een uitgave van de Stichting Publicaties Binnenwaard.

www.binnenwaard.nl