Eadie, die 200 jaar geleden werd geboren, behoorde tot de kerk van de ”Seceders”, de afgescheidenen die in de voetsporen van de bekende Erskines een duidelijk stempel drukten op het zo veelzijdige kerkelijk leven in Schotland.

Toen John Eadie in een eenvoudig milieu in het dorpje Alva in Stirlingshire ter wereld kwam, was de kerk van zijn vaderen van betrekkelijk weinig betekenis. Het waren meest eenvoudige keuterboeren en stedelingen die zich zetten onder de bevindelijke preken van voorgangers die over het algemeen weinig scholing hadden ontvangen.

Eadie studeerde bij dr. James Lawson uit Selkirk. Deze gaf studenten die voor het merendeel wel een klassieke vorming hadden ontvangen, bij hem thuis les in de geheimen van de theologie en de exegese. Hij was een man die zich op theologisch gebied wat breder profileerde dan zijn illustere voorganger John Brown van Haddington, de man van de beroemde ”Self Interpreting Bible”. Lawson nam afstand van de in zijn ogen starre kijk van zijn kerk op de Schotse staatskerk en van het theocratisch denken in de vorm van de ”covenants”, waarin scheiding van kerk en staat niet paste.

De zogeheten ”Burghers Synod” of ”Associate Synod”, die na een droeve splitsing in 1747 zelfstandig verder ging, ontworstelde zich aan haar isolement en zette zich in voor een volwaardige plaats in het volksleven. De leden kwamen steeds vaker uit de midden- en hoge klasse. Zo bepaalden scheepsbouwers en fortuinlijke zakenlieden het gezicht van de ”Secession”-kerken in Glasgow. Na de hereniging met de ”Anti-Burghers” in 1820 en de fusie met de ”Relief Church” in 1847 was de ”United Presbyterian Church” (UP Church), zoals zij sindsdien heette, een toonaangevende denominatie geworden.

Zijn moeder lag op sterven –vader was al overleden– toen Eadie in maart 1835 zijn eerste preek hield. Dat was in de grote kerk aan Broughton Place in Edinburgh, waaraan de bekende exegeet dr. John Brown verbonden was. Hij had toen verschillende colleges aan de universiteit van Glasgow gevolgd, maar moest deze studie wegens gebrek aan geld voortijdig beëindigen. Daarna zat hij vijf jaar lang aan de voeten van de dogmaticus prof. John Dick (de opvolger van Lawson) en diens collega John Mitchell.

Eadie ontwikkelde zich tot een briljante theoloog, die echter meer had met Bijbelexegese dan met dogmatiek. Hij bleek een talenknobbel te hebben die hem bij zijn verklaringen goed van pas kwam. Het lijkt erop dat Eadie meer een autodidact was dan een universitair gevormde theoloog. Zijn wetenschappelijke aspiraties gingen niet ten koste van het primaire doel van zijn studie om dienstbaar te zijn in Gods Koninkrijk. De avondpreek op de eerste zondag dat hij voorging, ging over het thema ”Roemen in het kruis van Christus”. De intentie om van Christus en Zijn werk te getuigen, was ten diepste zijn drijfveer.

Eadies eerste gemeente was Cambridge Street Congregation in Glasgow, waar hij in september 1835 werd bevestigd. Het sombere gebouw in de bruisende havenstad, aan de rand van de probleemwijk Cowcaddens, had weinig aantrekkelijks. Eadie was niet alleen kamergeleerde, maar ook pastor. De gemeente groeide en de kerk moest worden uitgebreid. Naast zijn drukke pastorale taak wist hij tijd te vinden om een schitterende bibliotheek met veel oude Bijbeluitgaven op te bouwen en legde hij de basis voor zijn latere exegetische publicaties. Ook had hij tijd voor zijn hobby: een volière met vogels.

Eadie was 31 jaar toen de synode van zijn kerk hem riep tot hoogleraar Bijbelse literatuur. Intussen gaf hij enkele jaren les in Hebreeuws aan de universiteit van zijn stad. In hetzelfde decennium kreeg hij doctoraten van de universiteiten van St. Andrews en Glasgow aangeboden.

In die tijd verschenen zijn meeste publicaties. Door zelfstudie maakte Eadie zich het Grieks eigen en hij schreef commentaren op de vijf zendbrieven van Paulus, zoals die aan Efeze, Kolosse en Galaten. In 1859 werd zijn ”Paul, the Preacher” gedrukt, dat een uiteenzetting geeft van de preken van de apostel. Vervolgens werkte Eadie mee aan verschillende encyclopedieën en nam hij zitting in een Britse werkgroep die een revisie van de King Jamesvertaling van het Nieuwe Testament voorbereidde.

Tot aan zijn dood in 1876 combineerde Eadie zijn professoraat met het opzicht over een grote gemeente. Toen deze werd gesplitst, verhuisde hij in 1863 met het grootste deel van de leden naar een gloednieuwe, imposante kruiskerk aan de Great Western Road in Glasgow. De hoge torenspits van deze Lansdowne Church tekent de wedijver van de UP Church om een volwaardige positie in te nemen naast de grotere denominaties, de Church of Scotland en de Free Church. Tekenend is de opmerking van sommigen: „Deze kerk is niet voor de armen en behoeftigen. De rijken en dr. Eadie kunnen daar samenkomen, maar de armen in de Cambridge Street.” Of deze opmerking hout snijdt, is de vraag, maar wel is er een verband aan te wijzen tussen de sociale positie van de leden van zijn gemeente en de versieringen van het nieuwe kerkgebouw.

Tekenend is ook de inhoud van de preken van Eadie en andere tijdgenoten ten opzichte van die in de eeuw daarvoor. De diep doorleefde vroomheid van de eerste generaties van de afgescheidenen begon geleidelijk plaats te maken voor een wat verdund Evangelie. Een baken in zee was de zogenaamde ”Atonement Controversy” in de jaren veertig van de negentiende eeuw, die voortkwam uit een verruimde visie op de reikwijdte van de verzoening. Eadie voegde zich bij de meerderheid, die het standpunt verdedigde dat Christus voor de gehele wereld gestorven is en niet alleen voor de uitverkorenen.

De hoogleraren Brown en Balmer, en ook Eadie, werd verweten dat zij van de Westminster Confessie afweken. Deze controverse hield vier jaar lang de gemoederen bezig. De verschillen stonden niet op zichzelf, maar hadden te maken met de steeds sterkere drang om de klassieke leer van de uitverkiezing en de eenzijdige genade van God af te vlakken en aan te passen aan de tendens om Gods algemene liefde en de menselijke verantwoordelijkheid alle nadruk te geven. Het verloop van de geschiedenis heeft bewezen dat dit slepende proces gepaard ging met een oppervlakkig geloofsleven, dat rationele elementen belangrijker vindt dan de bevindelijke omgang met God in Christus.

Dr. Eadie had zich een prominente plaats verworven, niet alleen in zijn eigen kerk maar ook daarbuiten. Zijn reizen naar het Midden-Oosten en Amerika geven ook een beeld van de grote waardering die men had voor zijn exegetische arbeid. Eadie leidde veel studenten op, eerst in Glasgow en later in Edinburgh.

Zijn zwakke gezondheid ging hem op den duur parten spelen. Een hartkwaal betekende op 3 juni 1876 zijn levenseinde. Velen volgde de baar naar kerkhof Necropolis bij de kathedraal van Glasgow. De kostbare bibliotheek van Eadie kreeg een plaats in het nieuwe synode- en opleidingscentrum van de UP Church aan het Castle Terrace in Edinburgh. Hij liet zijn tweede vrouw en vier kinderen achter.

De tranen van de apostel Paulus

Een fragment uit het boek ”Paul, the Preacher” van John Eadie.

„Zijn ziel was net zo diep gevoelig als een kind is bij zijn eerste indrukken. Zijn talrijke zorgen en teleurstellingen hebben hem niet verhard tot apathie. Hij voelde hoe waardevol een ziel is en wat de bestemming van hemel of hel inhoudt. Hij wist hoe kort het leven van een mens is en wat het vasthouden aan zonde en dwaling voor impact op hem heeft. Hij barstte in tranen uit als hij hen „van Christus’ wege” smeekte om zich met God te laten verzoenen. Zijn ogen waren vochtig als hij de aangrijpende aard van de beloften van Christus herhaalde. Tranen vielen neer bij de gedachtenis aan de tranen van Christus en bij de gedachte aan het harde en ondoordringbare hart van een mens. Hij weende als hij eraan dacht dat mogelijk iemand onder hen zou afdalen in de plaats waar sprake is van wening en knersing der tanden.”

Avondmaal in een dorpsgemeente

Een fragment over een avondmaalszondag in een dorpskerk uit de begintijd van Eadies bediening (”Life of John Eadie”, door James Brown, Londen, 1878).

„Wanneer Eadie in de avonddienst sprak, was zijn gehoor erg groot. Velen kwamen uit de naburige dorpen om „de professor” te horen. Hij wilde hun een van zijn lange preken geven –dit waren echter niet zijn beste– die onder zulke omstandigheden een diepe indruk nalieten (…).

De verschijning van de predikant en het stoppen van het klokgelui waren voor de mensen signalen om naar de kerk te gaan. De bijzondere plechtigheid van deze dag was zelfs bij de ingang van het kerkgebouw te zien. De ouderlingen hadden hun dagelijkse marktkleding, die zij doorgaans op zondag droegen, verwisseld voor het zwart van geestelijken, met een witte das en schaapherderskleed over de schouder (…).

Wanneer de gemeenteleden hun plaatsen hadden ingenomen, gaf de smetteloze bedekking van de avondmaalstafel, bestaande uit een mooi wit kleed, een eerbiedige aanblik. De mannen bereikten hun zitplaatsen, nadat zij hun hoeden aan de kapstokken aan de muur hadden gehangen. De vrouwen ontdeden Bijbels van de witte zakdoeken die daar omheen zaten.