„De lange duur van de kabinetsformatie, na een verkiezingsuitslag die toch door velen als duidelijk is ervaren, wekt onder de huidige omstandigheden begrijpelijke bezorgdheid”, zei koningin Juliana in haar Troonrede op Prinsjesdag 1977.

Dat was een pesterijtje van demissionair premier Den Uyl richting het CDA, met welke partij hij in de maanden voorafgaand aan de derde dinsdag in september tevergeefs had geprobeerd zijn tweede kabinet te formeren.

„In afwachting van de totstandkoming van een nieuw kabinet is het niet mogelijk u nieuwe plannen voor te leggen betreffende het in de komende jaren te voeren beleid”, vervolgde de koningin haar Troonrede. Daarmee stipte ze meteen het belangrijkste manco van een demissionair kabinet rond Prinsjesdag aan.

Zo’n kabinet kan eigenlijk geen nieuwe, grootse plannen presenteren. Ook het huidige kabinet past alleen maar op de winkel. Wel moest het een nieuwe begroting opstellen, die morgen wordt gepubliceerd. Dat is grondwettelijk verplicht.

De Grondwet schrijft ook voor dat er jaarlijks op de derde dinsdag in september een uiteenzetting van het regeringsbeleid moet worden gegeven, of het kabinet nu demissionair is of niet. De koningin zal daarom morgen gewoon een Troonrede uitspreken; wel zal die wat korter zijn dan gebruikelijk.

Sinds 1945 is het zes keer eerder gebeurd dat Prinsjesdag midden in de formatieperiode viel, namelijk bij de kabinetten-Drees III (1956), -Biesheuvel (1972), -Den Uyl (1977), -Van Agt III (1982), -Lubbers II (1989) en -Balkenende III (2006).

Omdat de formatie na de verkiezingen van 1972 maanden duurde, werd de hele begroting die het kabinet-Biesheuvel had ingediend nog door de demissionaire ministers zelf verdedigd. In 1977 stelde de Kamer de begrotingsdebatten uit tot het voorjaar van ’78, toen er inmiddels weer een volwaardig kabinet was. Voor dit jaar heeft de Kamer besloten de algemene beschouwingen van direct na Prinsjesdag uit te stellen totdat het nieuwe kabinet is aangetreden en er over de regeringsverklaring van beoogd premier Rutte kan worden gesproken.

Ingemoffeld

In 1994 en 2002 was de formatie van een nieuw kabinet vlak voor Prinsjesdag rond. Normaal gesproken heeft een nieuw kabinet dan nauwelijks tijd om eigen beleidsvoornemens in de begroting te verwerken, maar deze keren waren de ministers van Financiën, respectievelijk Kok en Zalm, nauw bij de onderhandelingen betrokken geweest en konden de nieuwe plannen er toch nog ingemoffeld worden.

Bij de huidige formatie is er ook overleg geweest tussen CDA-minister De Jager van Financiën en de onderhandelaars van VVD, CDA en PVV om voorgenomen bezuinigingen zorgvuldig af te stemmen met de beoogde nieuwe coalitie.

Als VVD-leider Rutte kort na Prinsjesdag aantreedt als nieuwe premier, kan hij al snel nieuw beleid in gang zetten, stelt hoogleraar parlementair stelsel J. Th. J. van den Berg van de Universiteit Maastricht desgevraagd. „Het kabinet kan de departementale begrotingen bijvoorbeeld in gewijzigde vorm indienen bij de Kamer.” Grote wijzigingen doorvoeren is echter wel ingewikkeld.

Rutte kan de morgen in te dienen begrotingen ook wijzigen in de voorjaarsnota, die voor 1 juni naar de Kamers gaat. „De belangrijkste beleidsvoornemens zal hij pas in de Miljoenennota van volgend jaar verwerken”, schat Van den Berg in. „Hij weet dan ook of het economische herstel heeft doorgezet.”

Dat er nu een demissionair kabinet zit dat geen knopen kan doorhakken, verontrust hem niet. „De echt belangrijke beslissingen worden in Europa genomen. Dat gaat gewoon door.”

Ook de snel oplopende staatsschuld maakt Van den Berg niet nerveus. „Internationaal gezien staat Nederland er goed voor. 
’t Is niet zo erg als we een dagje langer moeten wachten op een nieuw kabinet.”