”Grebbelinie 1940”
Auteur: E. H. Brongers
Uitgeverij: Aspekt, Soesterberg, 2002
ISBN 9059110838
Pagina’s: 288
Prijs: € 26,-; ”Verzet 1940-1945”
Auteur: Jan Hof
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2002
ISBN 9043506265
Pagina’s: 713
Prijs: € 19,90; ”Zwijgen betekende goud. De geheime geschiedenis van de V2-raket of hoe kwade belangen de wereld regeren”; door André Truyman; uitg. Kok, Kampen, 2002; ISBN: 9043503681; 277 blz.; € 19,-; ”Holocaust. Een geschiedenis”
Auteur: Deborah Dwork en Robert Jan van Pelt
Uitgeverij: Boom, Amsterdam, 2002
ISBN : 9053528431
Pagina’s: 504
Prijs: € 29,90; ”In Gods Naam”
Auteur: David I. Kertzer
Uitgeverij: Prometheus, Amsterdam, 2002
ISBN ISBN 9053339094
Pagina’s: 408
Prijs: € 19,95; ”Duitsland en zijn Joden. Geschiedenis van het Duitse jodendom van 1743 tot 1933”
Auteur: Amos Elon
Uitgeverij: Meulenhoff, Amsterdam, 2002
ISBN : 9029068019
Pagina’s: 446
Prijs: € 29,90. Ik ben nog van de generatie die opgroeide met allerlei jongensboeken over de Tweede Wereldoorlog, die oorlog die ons langzaam lijkt te ontglippen. Sociologen zullen zich ongetwijfeld buigen over de vraag waar die oorlog dan blijft en hoe het kan dat we zo’n enorme breuk in de geschiedenis van onze wereld en ons land kunnen vergeten. Dat krijgt ook zijn weerslag in de boekproductie rond het thema Tweede Wereldoorlog. Achtenvijftig jaar na dato: is het dan nog mogelijk iets nieuws, iets overzichtelijks of iets vanuit een geheel nieuw perspectief toe te voegen aan die kilometerslange rij literatuur? Met andere woorden: heeft een boek over De Oorlog nog zin?

Het nieuws van de laatste weken speelt ook de predikanten parten. Zo verduidelijkte een predikant afgelopen Goede Vrijdag de term moordenaars, doelend op de twee medekruiselingen van Christus. Waarschijnlijk zijn hier bedoeld een tweetal vertegenwoordigers van de bekende Joodse groepering van de Zeloten. Dat waren militante mensen die aan de Romeinse bezetting van Judea een einde wilde maken - desnoods met geweld. En zij waren moordenaars, omdat zij waarschijnlijk politieke tegenstanders uit de weg hadden geruimd. Om ons begrip van de situatie te verhelderen, moesten de luisteraars zich twee mensen voorstellen die wij nu als ”terroristen” zouden betitelen.

Op zich een interessante en wellicht accurate verduidelijking. Maar ik vroeg me toch af: hoe zou een predikant in 1950 of 1960 deze moordenaars hebben betiteld om zijn luisteraars een beter inzicht te verschaffen? Of nog preciezer: hoe zouden wij, of onze voorouders in de jaren van na de Tweede Wereldoorlog de verzetshelden uit mijn jeugdboeken betitelen? Ik denk niet dat een predikant anno nu de leden van knokploegen als terroristen zou beschrijven. En toch ruimden ook zij politieke tegenstanders uit de weg - en niet alleen vertegenwoordigers van de Duitse bezettingsmacht.

Hoe kijken wij terug op die (voor Nederland) vijf jaren van wereldoorlog tussen 1940 en 1945? Pleinen en straten hebben we ernaar vernoemd. We hebben twee gedenkdagen in de jaarlijkse kalender staan die specifiek herinneren aan die tijd. Er is een Nationaal Comité 4 en 5 Mei. Maar de oorlog is nu 58 jaar geleden geëindigd en het aantal mensen dat ons nog vanuit de eerste hand kan vertellen hoe het was, sterft langzaam uit. Wat rest zijn die straatnaamborden, oude foto’s, krakerige geluidsopnamen en boeken. Maar nu er stemmen opgaan om nu maar 4 en 5 mei van de feestdagenkalender te halen, is het schrijven van boeken voor een breed publiek wellicht ook overbodig geworden. Wie leest ze nog? En waarom zou je ook? Onze wereld van nu lijkt nauwelijks meer op die dagen van het midden van de vorige eeuw.

Titanenstrijd
Toch verschijnen ze nog wel, die boeken over de Tweede Wereldoorlog. Grofweg zijn ze te verdelen in twee categorieën: detailstudies over de oorlog en studies over de holocaust. Wat opvalt is dat het in bijna alle gevallen gaat om deelstudies. Grote werken die alles samenvatten en alles bespreken en met elkaar verbinden, verschijnen nauwelijks meer op de markt. Twee stapels boeken in de boekwinkels dus: holocaust en gevechten. Waarschijnlijk zegt dat veel over ons terugkijken vanuit het heden naar de tijd van toen. Tientallen jaren na die geweldige titanenstrijd tussen grote rijken resten ons twee zaken: het kleine, menselijke verhaal - en dat andere, dat bijna op zichzelf staande fenomeen van de moord op het Joodse volk.

Over de gevechten en de hele politiek-militaire gang van zaken verschenen de achterliggende maanden een pil over het verzet in Nederland, een boek over de strijd bij de Grebbelinie en een documentaire over ”De geheime geschiedenis van de V2-raket of hoe kwade belangen de wereld regeren”. ”Grebbelinie 1940” is een boek dat de tiende druk beleeft. Op zich is dat een hele prestatie en tekent het de kwaliteit van dit verhaal. Aan de andere kant volstond het boek te herzien en opnieuw uit te geven. Echt heel veel wezenlijk nieuws is er ook niet te melden over het slagveld van de Grebbeberg.

Dan een dikkerd over het verzet. ”Verzet 1940-1945” is een omnibus, bestaande uit drie delen. Het eerste deel beschrijft de geschiedenis van de onderduikorganisatie en de knokploegen. Deel twee gaat over vrouwen in het verzet. Het laatste deel is een biografie over verzetsheld Beelaerts van Blokland. Maar ook hier de zin op de achterkaft: „Het eerste deel bevat naast de eerder verschenen tekst…” Opnieuw uitbreiding en verbetering van eerder gepubliceerd werk. Beide boeken verschaffen de lezer -ook de lezer van nu- een goed beeld van de gebeurtenissen in de strijd tegen de Duitsers hier te lande. En zonder meer mogen de dappere mensen, mannen en vrouwen, die hun leven waagden om de vrijheid van dit land te waarborgen nooit worden vergeten. Maar toch bekruipt je de vraag: zou er nog iets nieuws te melden zijn? Zouden er bijvoorbeeld nog nieuwe dingen uit archieven opduiken?

Broeken met plooi
Die laatste vraag wordt in een ander boek bevestigend beantwoord. Het is een documentaire naar aanleiding van een filmproductie. Het boek biedt zowel nieuwe, boeiende, maar weinig verheffende informatie - maar tevens perspectief. Het geeft nieuwe feiten en zet die op een rij, maar vertelt vanuit het oordeel dat ook in dat boek staat precies hoe wij nu anders tegen de oorlog aankijken dan onze opa’s en oma’s. ”Zwijgen betekende goud” heeft een interessante ondertitel, die hierboven al een keer is opgeschreven. Het boek gaat over kwade belangen, ook bij de geallieerden, die al het andere opzijschoven.

De geheime geschiedenis van de V2-raketten is daarbij de illustratie. Aan het einde van de oorlog ontstond bij de Amerikanen en de Engelsen aan de ene kant en de Russen aan de andere kant een jacht op de Duitse geheime wapens. Kennelijk troefden de Duitsers, hoewel hun land compleet werd ontmanteld, zowel het Westen als de Russen af op het gebied van technologische ontwikkeling. Die raketten werden echter door concentratiekampgevangenen geproduceerd en de wetenschappers die eraan werkten, waren veelal trouwe leden van de nazi-partij. Heel treffend laat het boek dan verderop een foto zien uit de jaren ’50, waarbij Amerikaanse wetenschappers trots poseren met hun raketten, waarmee zij de Vrije Wereld verdedigen tegen het communisme. U raadt het al: die Amerikanen met hun keurige kapsels, stropdassen, zegelringen en broeken met plooi hebben allemaal onvervalste Duitse achternamen. Grote kopstukken uit de Duitse leiding zijn na de oorlog allemaal berecht, maar veel kleinere mensjes met even vuile handen waren noodzakelijk voor de nieuwe oorlog die zich leek aan te dienen: de strijd tegen het Rode Gevaar. En dus werden die naar de VS gebracht, aan het werk gezet - en hun verleden werd in de doofpot gestopt. Wie was goed, wie was fout in de oorlog? En erna?

Fietsers
Over de oorlog zelf, over de gevechten en de politiek, zullen zeker deelstudies gaan verschijnen - ook de komende jaren. Hoewel het misschien heel lang duurt eer dat alle archieven opengaan, steeds zal dat nieuwe, kleine beetje informatie opnieuw een lichtstraal werpen op dat grote drama van wat eigenlijk de voortzetting was van de Eerste Wereldoorlog. Wat vooral zal veranderen, zowel voor wat betreft de weging van bekende gegevens als de weging van nieuw materiaal, is het perspectief. De Amerikanen bleken niet alleen maar bevrijders, maar zullen misschien in de toekomst beschreven worden als ’het betere alternatief’. Niet perfect, maar toch altijd beter dan de nazi’s van Adolf Hitler. En de verzetshelden uit de dikke omnibus? Ik geloof niet dat zij ooit omschreven zullen worden als terroristen, maar ik kan me het boek voorstellen dat hen zal omschrijven als mensen die best wel voor een goed ideaal vochten, maar daarbij vuile handen maakten. Moest dat nou echt, zo’n hoge nazi bij Putten doodschieten, terwijl daarna honderden Puttenaren door de withete Duitsers werden geëxecuteerd? Was het dat allemaal waard? Die afweging is een kwestie van perspectief, dat zullen we steeds meer gaan merken en voelen.

Dat veranderend perspectief is ook voelbaar in de boeken uit die andere stapel: de holocaustwerken. In het Engels verschenen tal van grote overzichtswerken, die allemaal erg op elkaar leken en lijken. Want ook in 2003 is een overzichtswerk verschenen: ”De Holocaust, een geschiedenis”. Interessant: „een geschiedenis”. Ook geschiedenis, ook feiten uit het verleden zijn kennelijk niet absoluut, maar voor interpretatie vatbaar. Elk feit zal inderdaad objectief zijn, maar de context bepaald de afweging. Het Nederlandse taalgebied kent niet veel recente overzichtswerken over de Jodenmoord in de Tweede Wereldoorlog, en dit boek is dan ook zeker welkom. De hoofdstukken zijn logisch en overzichtelijk, maar een groot deel van het boek gaat toch over de kwestie ”hoe het zover heeft kunnen komen”. Dat lijkt de vraag te gaan worden waar het holocaustonderzoek zich de komende jaren mee bezig zal blijven houden.
Een ander boek, met de provocerende titel ”In Gods Naam”, sluit zich daarbij aan. Het is een 400 pagina’s lange opsomming van misstanden in de Rooms-Katholieke Kerk op het terrein van de Jodenvervolgingen. Het boek is geen scheldkanonnade geworden tegen de kerk, maar het is wel een boek over het kwaad wat in de loop der eeuwen in Gods Naam heeft plaatsgevonden. Ondanks de gedetailleerde beschrijvingen en het gedegen bronnenonderzoek eindigen de drie boeken met een vraagteken. Waarom?

Titel: Boeken over de Tweede Wereldoorlog zullen van de persen blijven rollen. Een enkele keer zal dat stof doen opwaaien: nieuwe feiten komen aan het licht. Meestal en steeds vaker zal het papier interpretatie en opinie bevatten. Over de Grote Oorlog kleine verhalen; over de Grote Moord boeken die gaan over de Grote Vraag. Naarmate de Tweede Wereldoorlog achter de kim van onze herkenning verdwijnt, zullen die vragen blijven bestaan, omdat die gingen en gaan over onszelf. Hoe konden mensen hieraan beginnen?

Titel: