Bijna twintig organisten uit alle hoeken van de wereld hadden zich door het inzenden van een opname kandidaat gesteld voor deelname aan het Internationaal Orgel Improvisatieconcours in Haarlem. Acht organisten uit Duitsland, Frankrijk, Italië, de Verenigde Staten en Nederland werden geselecteerd. Enige Nederlander in het gezelschap was Wouter van der Wilt uit Kapelle-Biezelinge, sinds begin dit jaar cantor-organist van de Hoflaankerk in Rotterdam-Kralingen.

Tijdens de voorrondes moesten de kandidaten vrijdag in de Grote of St.-Bavokerk vier korte improvisaties van ongeveer twee minuten spelen, gebaseerd op thema’s van Loïc Mallié. Een rapsodie over twee oud-kerkelijke melodieën uit Bohemen was de opdracht voor zaterdag, op het Cavaillé-Collorgel van de Haarlemse Philharmonie.

De jury wees vervolgens vier deelnemers aan als finalist: zij mochten zich gisteravond in de St.-Bavo nogmaals laten horen. Van der Wilt was daar niet bij. Finalisten werden de Franse kandidaten Martin Bacot en Samuel Liégeon en de Duitsers Stephan Kreuz en Sebastian Bartmann: een interlandwedstrijd Frankrijk-Duitsland dus.

De finalisten kregen gisteravond een opdracht van de hand van Klaas de Vries, compositiedocent aan het Rotterdams conservatorium. Een blad vol noten bevatte twee thema’s plus een ”model”. Dat model behelsde de eerste anderhalve maat van een toccata en was –zo bleek achteraf– uitsluitend bedoeld als een richtingaanwijzer voor de sfeer waarin de improvisatie zich zou moeten gaan bewegen.

De twee thema’s waren heel verschillend van karakter: een arabesque met snel stijgende motieven, en een canto, een koraalachtige melodie waarvan De Vries naderhand verklapte dat hij die had geciteerd uit zijn nieuwe opera ”Wake”.

Tijdens de finale bleken alle deelnemers het ”model” echter ook als thema te beschouwen, zodat er geïmproviseerd werd over drie thema’s.

Samuel Liégeon, organist van de Saint Pierre de Chaillot in Parijs, beet het spits af. Bij het voorspelen van de thema’s viel op dat hij het koraalthema ritmisch niet correct uitvoerde: hij zou daarin echter niet de enige blijken te zijn. Zijn improvisatie bestond uit twee delen: eerst een vingervlugge inleiding op hoge fluitregisters, waartegen de canto als een cantus firmus met de Cinc 2’ van het pedaal werd gespeeld. Daarna een scherzo met veel registratiewisselingen, waarin alle thema’s gebruikt werden. Een prima klank­opbouw met crescendo en diminuendo, wegebbend tot stilstand. Sfeervol en knap, terecht door de jury beloond met de hoofdprijs.

In het afsluitende interview vroeg Cynthia Wilson aan Liégeon of hij een leuke avond had gehad. „Nou, niet echt: vanaf het moment dat ik de thema’s onder ogen kreeg, kwam het staccato van de toccata overeen met mijn hartslag”, aldus Liégeon, die zichtbaar verrast was door z’n hoofdprijs.

Als tweede speelde Sebastian Bartmann, organist en pianist uit Stuttgart. Met repeterende tonen creëerde hij aanvankelijk een sfeer die aan minimal music deed denken, in een volstrekt atonaal idioom. Een jazzy solo met glissando’s verplaatste de luisteraar opeens naar een heel ander muzikaal werelddeel. Alle thema’s kwamen veelvuldig en veelkleurig aan bod, maar waar was de vorm? Bartmann kwam niet verder dan een fragmentarisch geheel, springend van het ene naar het andere thema zonder richting of ontwikkeling.

De opmerking van de jury over de lege ballon die opnieuw wordt opgeblazen, moet mede zijn ingegeven door de improvisatie van Bartmann: die duurde gewoon te lang. Niettemin beloonden de bezoekers hem met de publieksprijs.

Ook componist Klaas de Vries liet zich lovend uit over de manier waarop Bartmann de grenzen van de thema’s had verkend. Weliswaar fragmentarisch, „maar ik vond het erg leuk”, aldus De Vries.

Martin Bacot leek z’n dag niet te hebben. Bij het voorspelen van de thema’s speelde de Fransman in het eenvoudigste thema zelfs een foute noot. Zijn improvisatie miste trefzekerheid, het registratieplan leek niet erg uitgebalanceerd en de thema’s waren veelvuldig op vakantie.

Tijdens het juryberaad werden de deelnemers geïnterviewd door Cynthia Wilson. Een leuke toevoeging aan het programma overigens: vroeger moesten de bezoekers zich maar zien te vermaken tijdens het juryberaad, dat soms wel drie kwartier duurde. Op de vraag hoe je je voorbereidt tijdens dat laatste uur, vanaf het moment dat je als deelnemer het thema hebt gekregen, antwoordde Bacot: „Je moet gewoon doen wat je van plan was te doen, en vooral zorgen dat je geconcentreerd blijft.” Het mocht niet baten – van de vier finalisten was Bacot beslist de minst overtuigende.

Stephan Kreuz nam als enige de dynamische aanwijzing van het ”model” serieus: zijn voorgangers zochten het allemaal in sfeerrijke fluitregisters, terwijl Klaas de Vries toch echt ”forte” had voorgeschreven. Van alle deelnemers was Kreuz waarschijnlijk de meest ambachtelijke: hij probeerde een structuur in zijn improvisatie aan te brengen door, telkens als hij dreigde te verzanden, terug te grijpen op de thematiek van het ”model” en daarmee toch grip te houden op de structuur. Als enige waagde Kreuz zich ook aan een fugaopzet over het koraalthema. Het werd hem echter niet in dank afgenomen.

Een opmerkelijk gegeven: geen van de opdrachten tijdens deze wedstrijd bevatte nog een gerichte aanduiding voor de vorm. Vorm­beheersing was in het verleden een vanzelfsprekendheid, er werden sonates, passacaglia’s en fuga’s gevraagd. Tegenwoordig hoeft dat blijkbaar allemaal niet meer. De sympathieke bijdrage van Kreuz had wat mij betreft dan ook méér verdiend.

De jury bestond uit de organisten Jan Raas, Jaroslav Tuma, Szigmond Szathmáry en componist Peter Jan Wagemans, plus stadsorganist Jos van der Kooy als vervanger van de zieke Lionel Rogg. Stephen Taylor fungeerde als juryvoorzitter.

Kennelijk gaf het aanwijzen van een winnaar deze keer geen problemen: de uitslag kwam verrassend snel.

Nederlanders

Geen enkele Nederlander wist dit jaar door te dringen tot de finale van het Internationaal Orgel Improvisatieconcours in Haarlem. Slechts één Nederlander werd geselecteerd voor de eerste ronde, Wouter van der Wilt. Hij viel zaterdag af.

In de beginjaren vond het concours jaarlijks plaats. Succesvolle Nederlanders waren onder anderen Bernard Bartelink (winnaar 1961), Jan Jongepier (winnaar 1970, 1971 en 1972), Jan Raas (winnaar 1975, 1976 en 1977) en Jos van der Kooy (winnaar 1980 en 1981). Ook Joost Langeveld schreef ‘Haarlem’ tweemaal op zijn naam. Sinds 1988 wordt het concours elke twee jaar georganiseerd.

Hieronder een overzicht van Nederlandse organisten die de laatste jaren de finale haalden.

2008: Gerben Mourik haalt de finale en eindigt als winnaar.

2006: Chiel Jan van Hofwegen haalt de finale en krijgt samen met de Hongaar Robert Kovács een gedeelde eerste plaats toegekend.

2004: Gerben Mourik haalt de finale, maar wint niet.

2002: Jacob Lekkerkerker en Sietze de Vries halen de finale. De Vries eindigt als winnaar.

2000: Sietze de Vries haalt de finale, maar wint niet.

1998: Hayo Boerema, Aart de Kort, John Terwal en Sietze de Vries halen de finale. Terwal eindigt als winnaar.

1996: Jan Pieter Karman haalt de finale, maar wint niet.

1994: Aart de Kort haalt de finale, maar wint niet.

1992 John Terwal haalt de finale, maar wint niet.