De Arabische Ba’ath Socialistische Partij heeft sinds haar eerste korte greep naar de macht en haar uiteindelijke machtsovername in 1968 een totalitaire grip gekregen op bijna alle aspecten van de Iraakse samenleving. Saddam, die bij de partij begon als ondergrondse moordenaar, speelde vanaf het eind van de jaren ’60 een rol achter de schermen. Hij greep officieel in 1979 de macht in de partij.

Het ontmantelen van de Ba’ath-partij is een van de belangrijke doelstellingen van de Verenigde Staten in de oorlog tegen Saddams regime, maar dat kan nog moeilijk worden. De hoogste gelederen van de Iraakse overheid, het leger en het onderwijs worden gedomineerd door aanhangers van de partij. Generaties mensen zijn geïndoctrineerd met de partijideologie van Arabische suprematie. Lager geplaatste partijleden zitten in het dagelijks bestuur van vele overheidsinstellingen.

„Dit is een technocratische samenleving. We zullen op deze technocraten die het land runnen, moeten vertrouwen”, zegt de historica Phebe Marr, een Irak-specialiste.

„Veel mensen in de Ba’ath zouden zich op een of andere manier kunnen ontpoppen als politieke spelers”, denkt ook David Mack, onderdirecteur van het Middle East Institute in Washington, een denktank waarin voormalige Amerikaanse diplomaten zitten. Volgens Mack zijn veel leden van de Ba’ath-partij geen trouwe volgelingen van Saddam. Sommigen zijn uit Irak gevlucht, anderen waren slechts lid van de Ba’ath-partij omdat dat de enige manier was om bij de overheid te kunnen werken.

Zo’n 1,5 miljoen van de 24 miljoen inwoners van Irak hebben zich ooit met de Ba’ath-partij verbonden. Maar slechts 25.000 tot 50.000 van hen zijn volwaardig lid. Zij vormen de elite waarop de tegenstanders zich richten.

Irak-specialist Amatzia Baram van de universiteit van Haifa, die in december in de Verenigde Staten was op een conferentie over de toekomst van Irak, vindt dat de elite van de Ba’ath nooit meer leidende posities mag krijgen „of ook maar in de buurt komen van het onderwijs, de media of het leger.”

De Ba’ath-partij werd in 1943 in Syrië opgericht en verspreidde zich vervolgens in de Arabische wereld. De doelstelling van de partij was Arabische superioriteit en Arabische eenheid met een gewelddadige partijstructuur naar het voorbeeld van de Sovjet-Unie. De partij greep in 1963 de macht in Syrië en zette afdelingen op in veel Arabische landen, waar fel werd gestreden tegen het establishment en rivaliserende communisten.

„In de jaren ’70, toen ze veel geld hadden, was de partij behoorlijk aantrekkelijk. Zij trok veel mensen die het onderdrukkende karakter negeerden. Het was een moderne, seculiere partij”, vertelt Phebe Marr.

Na 34 jaar van onderdrukking is de aantrekkingskracht echter verdwenen. „Ik twijfel er niet aan dat bijna alle mensen in Irak eigenlijk willen worden bevrijd van dit regime en van Saddam, omdat ze denken dat hij een ramp is”, aldus Marr.

Maar dat betekent nog niet dat ze de Amerikanen zullen verwelkomen. Irak kent een lange geschiedenis van verzet tegen vreemde overheersing. Marr: „Het gaat erom de hoofden én harten te winnen; het is een politieke strijd en geen militaire.”

Veel deskundigen zijn bang dat een langdurige of vergaande invloed van de Amerikanen in Irak dezelfde nationalistische passie zal losmaken die de Ba’ath-partij aan de macht bracht. Als de Verenigde Staten in Irak blijven en zich impopulair maken, zal de Ba’ath wellicht een toekomst hebben, zegt historicus Rashid Khalidi van de universiteit van Chicago.

Khalidi vergelijkt de Ba’ath-partij met de Communistische Partij in de Sovjet-Unie, die op een goed moment werd veracht en wegkwijnde, maar later onder verschillende namen weer opdook in voormalige Sovjetstaten. „Na verloop van tijd krijgen deze partijen weer nieuwe kracht, schudden ze hun oude imago af en gaan ze iets anders vertegenwoordigen.”

Het zou kunnen dat de Amerikaanse regering haar afkeer van de Ba’ath-partij verliest als de partij zich hervormt en het islamitische fundamentalisme net als in andere Arabische landen meer voet aan de grond krijgt. Maar volgens Ibrahim Karawan, directeur van het Midden-Oosten Centrum van de universiteit van Utah, zullen de inspanningen om de Ba’ath-partij te ontmantelen nog wel eens kunnen samenvallen met de noodzaak om de orde in Irak te herstellen.

„Ik denk dat het belang van de stabilisering van Irak hand in hand zal gaan met de selectieve ’de-Ba’athificatie’ van het leger en de inlichtingen- en veiligheidsdiensten”, zegt Karawam. „En de stabilisering van Irak zal waarschijnlijk hoge prioriteit krijgen, zelfs voor de Amerikaanse beleidsmakers.”