”Pacem in terris” (Vrede op aarde) is een van de (weinige) encyclieken die geschiedenis hebben gemaakt. Alleen al de aanhef van het pauselijk schrijven, dat 11 april 1963 publiek werd, was bijzonder. Het was niet, zoals gebruikelijk, gericht tot alleen de rooms-katholieke wereld, maar tot „iedereen van goede wil.” Het schrijven was geïnspireerd door de Cuba-crisis van oktober 1962, waarbij de wereld op het randje stond van het uitbreken van een nucleaire oorlog als gevolg van de installatie van Sovjet-Russische raketbases op Cuba. In een -ook al memorabele- radiotoespraak riep Johannes XXIII toen de Amerikaanse president Kennedy en de Russische leider Chroesjtsjov ertoe op van oorlog af te zien. Mede dankzij deze interventie van de paus werd de crisis bezworen.

Gestimuleerd door dit succes en in de overtuiging dat vrede te verkiezen is boven oorlog, kwam Johannes XXIII met een encycliek die het rooms-katholieke antwoord moest zijn op de Koude Oorlog. De paus brak daarmee met de traditionele anticommunistische politiek van de Heilige Stoel en riep op tot wederzijds vertrouwen. De encycliek stelde dat vrede en wereldorde gebaseerd zijn op de vrijheid en de waardigheid van elk individu. De Rooms-Katholieke Kerk wees elke oorlog af, ook de zogenaamde ”gerechtvaardigde”, zoals tegenwoordig ook de preventieve oorlog wordt afgewezen. De wereldorde zou moeten worden gewaarborgd door de toen pas achttien jaar jonge Verenigde Naties, waarop de paus zijn hoop vestigde: „Mag spoedig de dag aanbreken dat elk mens in deze organisatie een effectieve bescherming van zijn persoonlijke rechten vindt.” Ook opvolger Paulus VI zag een belangrijke rol voor de VN weggelegd en hield in 1965 als eerste paus een toespraak voor de vergadering van de VN. Een jaar eerder had de Heilige Stoel er plaatsgenomen als permanent vertegenwoordiger.

Inmiddels mag het enthousiasme over de VN bij veel wereldleiders zijn verflauwd, de Heilige Stoel stemt nog altijd zijn kompas op New York af. In de aanloop naar de huidige Golfoorlog benadrukte de paus herhaaldelijk de rol van de VN. „Het moet voor iedereen duidelijk zijn dat oorlog als een instrument om verschillen op te lossen, wordt verworpen door het handvest van de VN”, zei de paus eind maart. Johannes Paulus II streeft zelfs naar een grotere rol voor de VN. In zijn toespraak tijdens de Wereldvredesdag (1 januari), die als thema de encycliek ”Pacem in terris” had, pleitte de paus voor een versterkte VN met werkelijke macht die het algemene belang kan waarborgen.

Op het vredesterrein hebben Johannes XXIII en Johannes Paulus II dan ook veel gemeen. „De encycliek werd geschreven door een man die wist dat hij ongeneeslijk ziek was en die de wereld een spiritueel testament wilde meegeven”, zegt de historicus Pietro Scoppola over Johannes XXIII, die twee maanden na de publicatie van de encycliek stierf. Ook Johannes Paulus II is ernstig ziek, maar vat elke gelegenheid aan om zijn vredesboodschap te herhalen. Een andere overeenkomst is dat wereldleiders zich weinig aan het Vaticaan gelegen laten liggen. De encycliek ”Pacem in terris” heeft de Koude Oorlog niet beëindigd, en ook de oorlog in Irak heeft Johannes Paulus II niet kunnen stoppen.