De eerste patiënt die de Amerikaanse arts in 1982 in de pasgeopende slaapkliniek in Minnesota behandelt, is een ‘standaardgeval’. De antidepressiva die hij voorschrijft, verhelpen zowel de neerslachtigheid als de slaapproblemen van de man.

Met de tweede patiënt komt de slaaponderzoeker echter voor een verrassing te staan. Don Dorff (67) klaagt over gewelddadige, levendige nachtmerries. In zijn dromen komt hij in bedreigende situaties terecht waarin hij moet vechten of ontsnappen om te overleven. Ongemerkt slaat en schopt hij dan wild om zich heen, zodat hijzelf en zijn vrouw geregeld blauwe plekken en snijwonden oplopen.

Op een keer stootte hij knalhard met zijn hoofd tegen een ladekast omdat hij droomde dat hij American football speelde en hij de kast aanzag voor een tegenstander van 125 kilo die hij een schouderstoot wilde geven. Zijn huisarts en een psychiater konden niets bij hem vinden, dus stuurden ze Dorff door naar het slaapcentrum.

Uit de video-opnamen en meting van de hersenactiviteit tijdens een nacht in de slaapkliniek blijkt dat de man zijn agressieve gedrag vertoont in het stadium van de zogeheten rapid eye movement, de remslaap. Iets wat het behandelend team versteld doet staan, want niemand hoort in deze fase ook maar een vinger te verroeren. „Hij vertoonde niet de karakteristieke verlamming die verhindert dat we onze dromen daadwerkelijk uitvoeren”, aldus Schenck. Hij realiseert zich al snel: we zien hier een nieuw soort slaapstoornis.

In de loop der jaren krijgt de slaapspecialist meer mensen in zijn kliniek met wat hij noemt REM-sleep behaviour disorder (RBD). Over de eerste vijf gevallen schrijft hij in 1986 in het tijdschrift Sleep. Een jaar later volgt een publicatie in het befaamde vakblad JAMA (Journal of the American Medical Association).

RBD komt vooral voor bij mannen boven de 50 jaar (87,5 procent), al treft het vrouwen ook wel. Wat de arts na verloop van tijd opvalt –en wat onderzoeken van andere slaapcentra bevestigen– is dat meer dan de helft van de mannen met RBD na verloop van tijd de ziekte van Parkinson of Lewy body-dementie ontwikkelt. Wanneer, en of het ontstaat, blijkt echter slecht te voorspellen, aldus Schenck. Bij zijn patiënten varieerde de tijd tussen het begin van de RBD en de eerste tekenen van parkinson en/of dementie van 3 tot 29 jaar.

De maatregelen die mensen met de slaapstoornis nemen om zichzelf in toom te houden, zijn soms schrijnend, stelt de arts. Hij toont een foto van een patiënt met hand- en voetboeien die hij voor het slapengaan omdeed. „Zo maakte hij zichzelf letterlijk tot een gevangene in zijn eigen bed.”

Toen Schenck de aandoening voor het eerst waarnam, was het zoeken naar de juiste behandeling. Aangezien de verschijnselen alleen in de remslaap optreden, schrijft hij eerst een antidepressivum voor dat dit stadium moet onderdrukken. Het blijkt echter niet te werken en bovendien vervelende bijwerkingen te geven.

Vervolgens herinnert de arts zich dat hij Dolff tijdens de non-remslaap om de vijftien tot dertig seconden met zijn benen heeft zien trekken. Hij laat zijn patiënt daarom een middel proberen dat effectief is tegen zulke periodieke bewegingen, clonazepam. Schenck: „De RBD verdween, samen met zijn storende dromen.” Nog altijd behandelt de specialist RBD succesvol met een lage dosis clonazepam voor het slapengaan, al dan niet in combinatie met melatonine.

Geen psychisch probleem

Parasomnieën worden ze genoemd: vreemde gedragingen in de slaap. En ze kunnen met recht uiterst abnormaal zijn, zo merkte de Amerikaanse psychiater Carlos Schenck. De afgelopen decennia specialiseerde hij zich in dit soort slaapstoornissen.

In tegenstelling tot wat veel mensen veronderstellen, hoeft een parasomnie niet te betekenen dat iemand een onderliggende psychiatrische aandoening heeft, benadrukt de arts.

Zo is zijn ervaring dat het gewelddadige nachtelijke gedrag van iemand met REM-sleep behaviour disorder (RBD) absoluut niet strookt met het karakter van die persoon. „Het zijn zonder uitzondering prettige, zachtaardige mensen. Zo heeft ook de vrouw die in haar slaap een hele doos bonbons opeet overdag meestal geen eetstoornis.”

Dat die conclusie van een psychisch probleem wel vaak wordt getrokken, zorgt ervoor dat veel mensen niet met hun slaapproblemen voor de dag durven te komen, merkte de arts. „Ik heb patiënten ontmoet die zich liever iedere nacht aan het bed vastbinden dan een dokter te vertellen dat ze soms onbeheerst seksueel gedrag hebben tijdens hun slaap. Vaak weten ze niet eens dat er een goede behandeling voor bestaat.”