Van Wenen naar Turkije
Toetreding van Turkije tot de Europese Unie is omstreden. Sommige tegenstanders beroepen zich op de geschiedenis. Zoals paus Benedictus XVI: „Turkije heeft altijd behoord tot een ander continent, in permanent contrast met Europa (…), de toetreding zou ingaan tegen de geschiedenis.”
Of voormalig EU-commissaris Bolkestein: Als Turkije toetreedt, is „de bevrijding van Wenen in 1683 vergeefs geweest.” Over die bevrijding en de nasleep ervan schreef Andrew Wheatcroft ”De vijand voor de poort”.
Waar wij in Noordwest-Europa doorgaans wel weten dat in 732 de Arabieren in Frankrijk werden verslagen door Karel Martel, vergeten we hoe het met de Arabische dreiging in het oostelijk deel van Europa afliep. Het heeft iets te maken met de kruistochten en de aanvallen op Constantinopel, maar daarna houdt onze kennis vaak op. Toch wordt het verhaal juist spannend als de kruistochten op een fiasco uitlopen en in 1453 Constantinopel onder sultan Mehmet II wordt veroverd door de Turken, in die tijd Ottomanen geheten. Want met de val van deze sterke stad kunnen de Ottomanen na 800 jaar hun aanvallen op het Europese hartland inzetten, juist op het moment dat het met Luthers optreden op het punt staat te worden verdeeld.
De aanvallen kwamen in drie golven: 1521-1566, 1593-1606 en 1664-1683. De reden hiervoor lag niet alleen in de jihad of heilige oorlog, maar veeleer hierin dat iedere zichzelf respecterende sultan na Mehmet II hem wilde overtreffen in eer. Vandaar de keuze voor Wenen, symbool van de Rooms- Katholieke Kerk en het Habsburgse (‘Oostenrijkse’) keizerrijk.
Wheatcroft heeft ervoor gekozen om van de drie oorlogen alleen de laatste uitvoerig te bespreken, omdat daarin de twee vorige tot een hoogtepunt komen en ook omdat de lijnen vanaf het symbolische 1683 mooi naar vandaag kunnen worden doorgetrokken. Wheatcrofts boek is als een wijn met rijke tannine en een volle afdronk. Het is met vaart geschreven, soms op het spannende af. Er staat ook weer niet te veel in: oorlogsvoering is een ingrijpende zaak, die een veelheid van factoren kent, maar Wheatcroft slaagt erin de hoofdlijn goed vast te houden door bijzaken weg te laten.
Wat valt op? Dat de uitkomst van de oorlog soms van schijnbare toevalligheden afhangt – zo arriveren pas een dag voor de insluiting in Wenen militairen die het geschut kunnen bedienen. Dat de psychologie doorslaggevend kan zijn: waar de Turken fel en wild vechten, slagen de Habsburgers erin, door heel koel te blijven, de rijen gesloten te houden, tegelijk speren en geweren in te zetten en te winnen. Dat er in Wenen geen ‘vijfde colonne’ was die de stad wilde overgeven, sterker nog, het is opvallend hoe oorlogszuchtig de Oostenrijkers en hun Poolse en Zuid-Duitse bondgenoten waren.
Een enkel minpunt is dat de lezer moet raden in welke mate de jihad aan Turkse zijde van belang was. Bijvoorbeeld een zin als: In het Turkse leger „herinneren predikanten soldaten aan hun plicht jegens God.” Wat staat hier eigenlijk? Jammer is ook dat Wheatcroft vele afbeeldingen bespreekt die niet zijn weergegeven. En hij overdrijft als hij zegt dat voor het beleg van Leningrad in 1942 „nergens zo zwaar is gevochten als in Wenen.” Neem het beleg van Oostende tussen 1601-1604, dat veel langer duurde en meer slachtoffers kende. En, ten slotte, staat zijn ”Slag om Europa” in geen enkel geschiedenisboek.
Wanneer alle gevechten de revue zijn gepasseerd, geeft Wheatcroft aan hoe in Oostenrijk de commandanten (vooral Eugen) werden bewierookt en hoe de Turken steeds zwarter werden gemaakt, totdat de Oostenrijkers in de 19e eeuw Bosnië overheersen en de ‘slechte moslim’ ineens een vriendelijke en gedisciplineerde moslim blijkt te zijn. Zelfs streden in de Eerste Wereldoorlog Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Turkije samen tegen de geallieerden. Conclusie: van Wheatcroft mag Turkije erbij.
De vijand voor de poort. De Habsburgers. Het Ottomaanse Rijk en de slag om Europa, Andrew Wheatcroft; uitg. Atlas, Amsterdam, 2010; 978 90 450 1569 9; 408 blz.; € 34,90.
