In de bossen rond begraafplaats Ysselsteyn, ver weg achter de lange rijen grijze kruizen, laat een koekoek van zich horen. Op een verhoging staan 15 kleine kisten, met daarin de overblijfselen van 17 soldaten. Duitse legervlaggen vangen de regendruppels op.

Enkele tientallen militairen, uit Duitsland en Nederland, stellen zich op rond de open graven. De Duitse legerpredikant Reinhard Gorski neemt zijn gehoor mee naar het gezicht van de „dorre doodsbeenderen” uit Ezechiël 37. „Op deze begraafplaats beginnen we te beseffen wat vrede betekent”, zegt hij. „De jongste soldaat die hier ligt, een ordonnans, was pas 14 jaar toen hij zinloos stierf. Maar als deze 32.000 doden ons leren dat het leven kostbaar is, zijn ze niet zinloos gestorven.”

Ds. Gorski nodigt de omstanders het Onze Vader mee te bidden. Velen doen het, ieder in zijn eigen taal. Het carillon zet geestelijke liederen in. Zwijgend trekken militairen de vlaggen van de kisten af. Na 65 jaar is er zo weinig van de doden overgebleven dat één man een kist kan dragen.

Boven het graf laten twee andere soldaten de kist met touwen in het graf zakken. Een moment van stilte. En dan gaat het verder, tot alle vijftien kisten zijn bijgezet. Het klokkenspel vervolgt met een bewerking van ”Een vaste Burcht”, waarna de trompet een ”Last Post” laat horen.

Leerlingen van een Duitse school leggen een roos in de graven. De Duitse ambassadeur, dr. Thomas Läufer, stapt naar voren. Hij buigt in stilte zijn hoofd.

Na afloop is de diplomaat tevreden over de nieuwe stijl van (her)begraven. „Of die mensen nu voor een goede of slechte zaak hebben gevochten, de menselijke waardigheid vraagt dat wij hun een laatste rustplaats geven.”

Voorheen werden Duitse militairen in stilte begraven, zegt adjudant Geert Jonker van de 
Bergings- en Identificatiedienst van de Koninklijke Landmacht (BIDKL). Jonker zelf zette ruim twee jaar geleden een denkproces op gang om er „enige ceremonie” omheen te doen. „Britse en Canadese soldaten worden met volle militaire eer begraven. Ik kan me voorstellen dat de Duitsers dat niet willen. Maar voor de nabestaanden is het belangrijk dat ze weten waar de mensen liggen. De mooie en integere ceremonie die we nu hebben gezien, is precies zoals wij het wensten.”