Pieter Jelles Troelstra (1860-1930) schaatste van Bergum naar Leeuwarden toen hij hoorde dat bij een kind van negen dagen de kleren aan het lijf gevroren waren. In Groningen was een 87-jarige verbrand nadat hij te dicht bij het vuur kroop, terwijl niemand op hem paste.De grote socialistische voorman uit het begin van de twintigste eeuw reageerde als volgt op deze toestanden: „Wij, die de Man van Nazareth liefhebben als de broeder aller kleinen (…) – wij toornen juist daarom tegen ons huidige staatsbestuur en wetgeving omdat zij, in handen der bevoorrechte kapitalistische klasse, vóór alles dienen ter handhaving van een (…) stelsel, waarin Jezus’ leer van liefde en broederschap (…) tot een parodie gemaakt en de mammondienst de grote drijfveer aller handelen is.”

In diezelfde tijd stond er een spotprent in De Amsterdammer met een onderschrift van de liberale minister Pierson. Die zei over de socialisten tegen een collega: „Ze zijn toch zo kwaad niet; ze denken alleen over de armoede een beetje anders dan jij en ik.”

”Politicus uit hartstocht” is een echte biografie, waarin niet alleen de sociale kwestie van die dagen, maar ook de persoonlijkheid van Troelstra ten volle tot zijn recht komt: Troelstra als student, als advocaat, als schrijver van een menigte artikelen in diverse bladen, als dichter, als spreker en als ‘religieus’ mens. In die laatste hoedanigheid was hij vooral gericht op het spiritisme. Troelstra was niet religieus in de christelijke zin van het woord, al beriep hij zich soms op de Man van Nazareth. Zijn biograaf Piet Hagen, oud-journalist bij Trouw, tekent hem als een man met hartstocht en depressies, iemand die regelmatig overspannen is. Ook zijn huwelijk, uitlopend op een scheiding, komt voor het voetlicht.

Troelstra is bekend geworden door de stoot die hij gaf aan de sociaaldemocratie. Zijn vader was liberaal, maar Troelstra ontwikkelde zich mede dankzij zijn ervaringen in de advocatenpraktijk tot socialist. Aanvankelijk was hij van oordeel dat ingrijpen in de bestaande orde „zachtkens aan” moest geschieden, in ieder geval langs de weg van de parlementaire democratie. Na zijn overlijden werd hij in de Kamer geëerd als „een sieraad van het parlement.” Daar moest naar zijn oordeel het algemeen kiesrecht worden bevochten, het militarisme worden bestreden en de sociale kwestie aan de orde komen. Overigens was hij van oordeel dat „als hij morgen het algemeen kiesrecht voor vrouwen zou kunnen verkrijgen, hij zich eerst nog eens goed zou bedenken.”

Zijn echte bekering tot het socialisme vond plaats op zondag 27 april 1890, toen in Leeuwarden een massale demonstratie werd gehouden: „acht uur, acht uur, geen langer arbeidsduur…” Het maakte diepe indruk op hem, vooral omdat het zo ordelijk verliep.

Intussen ging hij een eigen weg, anders dan Domela Nieuwenhuis, die ooit zijn toga aan de wilgen hing en een vurig aanhanger van Marx werd. Intrigerend is de wijze waarop de biograaf de strijd tussen Troelstra en Domela Nieuwenhuis beschrijft. Domela had de revolutie in zijn vaandel staan. Waren ze aanvankelijk beiden lid van de Sociaal Democratische Bond (SDB), hun wegen gingen uiteen bij de vorming van de Sociaaldemocratische Arbeiderspartij (SDAP), waarvan Troelstra een van de twaalf grondleggende ‘apostelen’ was.

Volgens de auteur is „het meest bekritiseerde commentaar” van Troelstra die over de „dwangwetten” of „antistakingswetten” in de Tweede Kamer na de spoorwegstaking in 1903. In de Kamer zei hij: „Wanneer ik buiten de Kamer zal zorgen dat men stevig staat voor de strijd, kom ik in de Kamer tot u, mijne heren, en zeg: laat ons met elkander middelen beramen opdat de strijd overbodig worde.” Premier Kuyper wilde zich niet door deze „sirenenzang” in slaap laten zingen. Maar bij zijn socialistische confraters kreeg hij de beschuldiging van verraad toen hij in Het Volk schreef: „Maar wij zijn van mening dat een politieke werkstaking, wier doel op de afstemming of intrekking der ingediende wetten is gericht, geen aanbeveling verdient.” Ook tijdens de Russische Revolutie (1905) was hij kritisch en keerde hij zich tegen de doctrinaire marxisten, die ook de SDAP bevolkten.

Toch brak het moment aan waarop Troelstra als „revolutionair volkstribuun” te boek kwam te staan. In 1918, toen het einde van de Eerste Wereldoorlog gepaard ging met „een apocalyptische stemming” en in Rusland de machtsovername door de bolsjewieken nog vers in het geheugen lag, zei Troelstra op een bijeenkomst in Rotterdam dat „het ogenblik dat de arbeidersklasse de macht in handen zou geven” was aangebroken. Hij dreigde met revolutie. Direct daarna ging hij naar huis, als „een gebroken man.” Hij had zich laten meeslepen door de massa.

Men kan zich afvragen of zonder Troelstra de ellendige omstandigheden van de arbeidersklasse wel waren verholpen. De liberalen zouden het niet voor de arbeidersklasse hebben opgenomen. Wel komen in het boek ook A. S. Talma en Kuyper, als grote opponenten van Troelstra, naar voren. Ook bij hen stond de sociale kwestie hoog genoteerd. Kuyper en Troelstra beschouwden zich beiden als een Mozes die het volk uit het diensthuis zou leiden. Maar het strekt christenen niet tot eer dat ze zich in het toen nog ‘christelijke’ Nederland voor de opheffing van de sociale ellende niet in de voorste gelederen hebben bevonden. Groen van Prinsterer zei dat het socialisme tegen de binnenwanden van de kerk omhoog kon klimmen. Men leze dit boek als een ontdekkende spiegel.

Politicus uit hartstocht. Biografie van Pieter Jelles Troelstra, Piet Hagen; uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2010; ISBN 978 90 295 7216 3; 968 blz.; € 39,95.