De kritiek op de irrationaliteit van religie is gelukkig bescheiden en stemt tot nadenken. En ik kan het boek aan velen aanbevelen, al hoeft het niet in ieder huis te staan, zoals Dawkins graag zou zien. Mensen die beroepsmatig anderen moeten ‘beschouwen’ (psychologen, artsen, docenten), beleidsmakers (managers, politici, generaals) en wetenschappers hebben wat aan dit boek. Ze zullen, net als ik, al lezend af en toe verbaasd zijn over het irrationele gedrag van anderen. Ze kijken ook in de spiegel van hun eigen irrationaliteit. Die kenmerkt hun gedrag vaker dan ze zelf ooit gedacht hebben, privé en in het werk.Stuart Sutherland (1928-1998) toont in dit boek –dat in 1992 in het Engels verscheen– aan dat mensen veel minder hun verstand gebruiken dan we vermoeden. Ze gaan dikwijls af op gevoel, intuïtie, gewoonten, impulsen, inbeelding, zelfzucht, luiheid of wat dan ook.

De voorbeelden die de Engelse hoogleraar psychologie beschrijft zijn af en toe schokkend. De operatie ”Market Garden” is in 1944 mislukt omdat Montgomery die tegen beter weten in heeft doorgezet. Als hij werkelijk rationeel gehandeld zou hebben, had hij deze militaire actie op tijd afgeblazen. Hiermee maak ik direct duidelijk wat Sutherland onder ”rationeel” handelen verstaat: op basis van beschikbare kennis zodanig handelen dat je de grootste kans maakt om je doelen te bereiken.

Mensen zijn geneigd om bewijzen te negeren of te verdraaien. Ze leggen vaak verkeerde verbanden. (Dat is niet leuk als de dokter die de diagnose van jouw kwalen moet stellen dat doet!) Ze zien verkeerde oorzaken, interpreteren feiten niet goed. Ze denken niet na, maar gokken op de afloop. Ze handelen overmoedig of trekken verkeerde conclusies. Ze nemen feiten waar vanuit een eenmaal ingenomen standpunt en verliezen zo de realiteit uit het oog. Als een moeder haar kind eenmaal lastig is gaan vinden, zal ze daarin voortdurend bevestigd worden…

Het is boeiend om te lezen hoe Sutherland dit allemaal uitwerkt en met alledaagse, politieke, economische of wetenschappelijke voorbeelden illustreert.

Elk hoofdstuk eindigt met tips van de auteur om het voortaan goed te doen. Daarin klinkt ook humor door. „Baseer een oordeel of beslissing nooit op één geval, hoe frappant ook.” „Denk goed na voor je een besluit publiekelijk aankondigt, want daarna is het moeilijker om erop terug te komen.” „Stel je de vraag of je iets alleen maar doet, omdat anderen het doen en als dat zo is, of het echt je eigen doelen dichterbij brengt.” „Als je een organisatie leidt, probeer je niet te laten beïnvloeden door geslijm.” „Als je wilt dat iemand een taak waardeert en goed uitvoert, bied dan geen materiële beloningen aan.” „Als je je verveelt, negeer dan de drang tot opwinding, met name als je een vliegtuig bestuurt.”

Sutherland geeft toe dat mensen niet zonder irrationaliteit kunnen. Verliefdheid is daar een mooi voorbeeld van. Echter, irrationaliteit leidt later omgekeerd in veel relaties tot de ondergang ervan. In privélevens veroorzaakt irrationeel handelen vaak kleine rampen. In bedrijven en in de politiek of in een oorlog is irrationaliteit vaak de oorzaak van grote rampen. Daarvoor wil de auteur waarschuwen. Gebruik je verstand, is de boodschap.

Irrationaliteit, Stuart Sutherland; uitg. Nieuwezijds, Amsterdam, 2010; ISBN 978 90 571 2303 0; 335 blz.; € 19,95.