Historicus Jan Blokker jr. schreef het in opdracht van de provincie Utrecht. Het resultaat mag er zijn. ”Oorlog in je achtertuin” is een goedgeschreven boek dat overzicht verschaft over de begintijd van de Nederlandse strijd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Door de citaten van de geïnterviewden biedt het werk ook een levendige, persoonlijke inkleuring van de geschiedenis.Vanwaar opnieuw een boek, nu over het begin van de oorlog? Blokker constateert dat het accent van de jaarlijkse Dodenherdenking op 4 mei op de Holocaust, de Hongerwinter en de bevrijding ligt; niet op de vijfdaagse oorlog in het begin. Ook is er volgens hem sprake van een herdenkingshausse. Er wordt momenteel veel meer over de Tweede Wereldoorlog gepraat en geschreven dan in de tijd direct erna. Toen moesten de Nederlanders hard werken aan de wederopbouw van het land en wilden ze vooral aan de toekomst denken.

De Grebbelinie liep van Rhenen naar Bunschoten-Spakenburg. Het idee van de verdediging van ”vesting Holland” achter Grebbelinie stamt uit de 18e eeuw. De 60 kilometer tussen de Rijn en de Zuiderzee kon gemakkelijk onder water worden gezet.

Het idee dat de vijand met water kon worden tegengehouden, was anno 1939 achterhaald. Duitsland had een machtige luchtvloot met parachutisten, ook al had Nederland beloofd hen „met hooivorken” te zullen opvangen.

Nederland was verre van goed voorbereid op de oorlog. Nagestreefde neutraliteit, internationale isolatie, bezuinigingen en de pacifistische politiek van ”het gebroken geweertje” hadden ertoe geleid dat ons land zich pas in 1939 weer ging bewapenen. Toen waren echter alle Europese landen daarmee bezig en stond Nederland achter in de rij. De meeste geleverde wapens kwamen –o ironie der geschiedenis– uit Duitsland.

Hoe verging het de 100.000 bewoners in de Gelderse Vallei in de oorlog? Ook voor hen waren het enerverende tijden. Leefden de Nederlanders in het algemeen in die tijd geïsoleerd, de Valleibewoners nog veel meer. Groot was dan ook de schok in augustus 1939 toen maar liefst 50.000 vreemde soldaten de streek kwamen bevolken. De regering-De Geer had de mobilisatie afgekondigd. In Rhenen, Elst, Achterberg en de buurtschap Veeneind waren er zelfs meer militairen dan inwoners: 10.000 soldaten tegenover 6000 à 7000 burgers.

De komst van zo veel militairen gaf een stimulans aan de plaatselijke economie. Militair en burger leefden vredig samen. „Kleine kinderen uit Rhenen, Scherpenzeel, Veenendaal en Amersfoort hadden er opeens een heleboel grote broers bij en de moeders een of meer extra zoons.” Wel was het minder leuk dat de soldaten in het wilde weg loopgraven begonnen te maken op boerenerven en in achtertuinen.

Het zou erger worden. Vanaf september 1939 werden landbouwpercelen onder water gezet. Schokkend voor agrariërs wier families decennia- of zelfs eeuwenlang hadden geboerd.

De Waterlinie bleek niet veel waard: de zeer strenge winter 1939/1940 toonde de kwetsbaarheid van het concept: infanterie had via het ijs kunnen oprukken. Het barre winterweer hield de ongeduldige Hitler echter juist tegen, zo bleek later.

Toen de oorlog kwam, was Nederland er niet klaar voor. Soldaten waren onvoldoende getraind, de bewapening schoot te kort, stellingen waren nog in aanleg. Bovendien had ons land weinig kaas gegeten van militaire geheimhouding. Terwijl soldaten bezig waren met de aanleg van loopgraven op de Grebbeberg, konden dagjesmensen gewoon door het bosgebied wandelen. Geen wonder dat de Duitsers tijdens de aanval in mei gedetailleerde kaarten van deze linies hadden.

Toen die aanval kwam, moesten alle overige bewoners van de Vallei per boot of per trein vertrekken. Ondanks zorgvuldige voorbereidingen verliep de enorme evacuatie niet ordelijk; veel mensen strandden bij Schoonhoven en Nieuwpoort.

Soldaten verbrandden boerderijen en huizen in het schootsveld. Directeur Cornelis Ouwehand van de gelijknamige dierentuin in Rhenen vernietigde eigenhandig zijn levenswerk. In opdracht van het Nederlandse leger schoot hij alle roofdieren van zijn dierenpark dood; de vijand mocht ze eens loslaten.

Rhenen werd door de Duitsers kapot geschoten om versterkingen voor de Grebbelinie tegen te houden. Ook Scherpenzeel werd behoorlijk verwoest. Daar braken de nazi’s echter niet door, mede dankzij de Waterlinie; op de Grebbeberg echter wel. Aangrijpend is een geciteerd gebed:

„Bescherm, o God! bewaak den grond
Waarop onze adem gaat
De plek waar onze wieg op stond
Wellicht ons sterfuur slaat.”

Het boek beschrijft dat een deel van de bevolking in de Vallei in het verzet ging. Veel boeren herbergden onderduikers. Anderen accepteerden de bezetting als ”Gods ondoorgrondelijke wegen”, zoals een hoofdstuk heet.

In 1945 werden opnieuw grote delen van de Gelderse Vallei onder water gezet, bewoners geëvacueerd en hevige gevechten geleverd. De afloop is bekend. Wonden werden littekens. Oorlog is de „meest volkomen verstoring van de dagelijkse orde die we ons kunnen voorstellen”, stelt Blokker terecht.

De auteur slaagt erin een levendig beeld van de oorlogstijd in de Gelderse Vallei te schetsen. Mede dankzij de verhalen van mensen die toen kind of adolescent waren. Dat af en toe een van de sterk geschreven zinnen onnodig wordt herhaald –„niemand wist wie het wel en wie het niet zou overleven”–, en dat het kaartje van de Grebbelinie is gebaseerd op de huidige situatie, neemt de lezer dan voor lief.

De uitvoering van het boek is prachtig. De overlevenden staan met paginagrote portretten en uitvergrote citaten in het boek. Aansprekende symbolische en historische foto’s completeren het werk. Een aanwinst voor de boekenkast.

Oorlog in je achtertuin. Verhalen van de Grebbelinie, Jan Blokker jr.;uitg. Waanders; Zutphen, 2010; ISBN 978 90 400 7671 8; 224 blz.; € 24,95.