Vrijzinnigen en mensen uit de middenmoot van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) –de Hervormde Kerk heeft zich immers volgens eigen zeggen al meer dan vijf jaren geleden opgeheven– bedoelen met een beroep op hun hervormd-zijn dat er geen knellende banden voor hen bestaan, noch in dogmatisch, noch in ethisch opzicht. Hervormd symboliseert voor hen vrijheid, ongebondenheid, ruimte en positiviteit.Hervormd staat voor hen tegenover gereformeerd. Dit laatste woord vertegenwoordigt in hun beleving dogmatisme, wetticisme, traditionalisme, achterlijkheid, benepenheid, a-culturele inslag en onwetenschappelijkheid.

Mensen uit de rechterflank van de PKN en uit de Hersteld Hervormde Kerk (HHK) bedoelen daarentegen met echt hervormd te zeggen dat zij niet tot een afgescheidenen kerkformatie behoren, maar dat zij daarbij wel de gereformeerde leer in de zin van de Drie Formulieren van Enigheid omhelzen. Vandaar dat men zich vroeger met een duidelijke voorliefde presenteerde als hervormd-gereformeerd. Als je echt hervormd bent, sta je ergens voor. Je bent niet kleurloos, ook geen kameleon, maar confessioneel in de zin van gereformeerd.

Geboortelidmaatschap

Hoewel geboortelidmaatschap geen officieel kerkordelijke term is, wordt die hier om een praktische reden gebruikt. Geboortelid is iemand die geen belijdenis des geloofs heeft afgelegd, die zelfs ook niet gedoopt is, maar die geboren is uit hervormde ouders.

Dit geboortelidmaatschap is een van de veren die hervormden hebben moeten laten bij de totstandkoming van de PKN. Voor velen is het gemis daarvan het zoveelste bewijs dat die PKN-kerkorde allerminst hervormd is. Want als je echt hervormd bent, erken je geboorteleden. Ik voorspel dat, als dit punt binnen de HHK aan de orde komt, ditzelfde geluid daar met evenveel kracht voortgebracht zal worden.

Het is echt hervormd vast te houden aan het Bijbels getuigenis van Gods verbond tot in duizenden geslachten en aan de bewoording van het klassieke doopformulier dat kinderen als lidmaten van Christus’ gemeente behoren gedoopt te wezen. Volgens echte hervormden is het typisch gereformeerd in de zin van Afscheiding en Doleantie om geloof en belijdenis vóór het verbond te plaatsen en om tucht uit te oefenen, om maar een paar dingen te noemen.

Een andere heet dogmatisch hangijzer, dat nauw verwant is aan het geboortelidmaatschap, is de volkskerk. Je bent echt hervormd als je de hele Nederlandse natie op het oog hebt en je bent afgescheiden gereformeerd als je Jan Rap en zijn maat geen plaats in de kerk gunt, ook al komen zij er nooit in.

Hoedemaker

Het geboortelidmaatschap is pas na de Tweede Wereldoorlog in de toen nieuwe hervormde kerkorde opgenomen. Echt hervormd in die zin is dus slechts iets meer dan een halve eeuw oud en kan historisch gezien nauwelijks serieus genomen worden.

Hoe kwam dat lidmaatschap in die kerkorde terecht? Dat was de vrucht van de doorwerking van het verbondsdenken van de confessionele theoloog Hoedemaker (1839-1910). Bij hem zien we voor het eerst in de geschiedenis van de gereformeerde theologie dat het verbond de leer van de kerk bepaalt. Stonden hierin vóór hem de verkiezing, het geloof en de belijdenis centraal, hij plaatste de doop in het middelpunt.

In samenhang hiermee ontwikkelde hij ook de volkskerkgedachte. Uiterlijk mag deze soms vrij veel gelijkenis vertonen met de klassiek-gereformeerde gedachte dat Nederland een tweede Israël is, inhoudelijk gaat het om twee verschillende zaken. De idee van een tweede Israël is het gevolg van de toepassing en actualisering van de Bijbel, terwijl de volkskerkgedachte een product van Hoedemakers geschiedenisfilosofie is.

Kenmerkend voor hem is dat zijns inziens de vrijzinnigen zich niet zozeer aan het dogma als wel aan de geschiedenis vergrijpen. Hoe dan ook, het verbond als bepalend element in de leer van de kerk en de volkskerkgedachte zijn zaken die in de loop van de geschiedenis der Hervormde Kerk en dan nog wel beperkt tot het confessionele deel daarvan opgekomen zijn. In hoeverre kan men dan spreken van echt hervormd?

Hervormd

Hoewel het woord hervormd in samenstelling met het begrip kerk ook wel een enkele keer vóór die tijd gebezigd werd, is het specifieke gebruik van het woord hervormd eerst in de negentiende eeuw opgekomen. Door de activiteit van koning Willem I werden de gewestelijke gereformeerde kerken van voorheen samengevoegd tot één nationale Nederlandse Hervormde Kerk.

De keuze van het woord hervormd en het laten vallen van het woord gereformeerd waren niet zonder betekenis. Zonder dat de meesten uit die tijd dat doorhadden, zat er bij de beleidsmakers de gedachte achter dat er een punt gezet moest worden achter het verleden waarin het gezag van de belijdenisgeschriften hoog in het vaandel geschreven stond.

Wie zich als hervormd-gereformeerde beroemt op zijn echt hervormd-zijn moet dus wel weten wat hij doet…

De auteur is predikant van de hersteld hervormde gemeente te Urk en bijzonder hoogleraar aan de VU te Amsterdam vanwege de Hersteld Hervormde Kerk.

Reageren aan scribent? goedbekeken@refdag.nl