”De nieuwe brug”
Auteur: Gijs Eilander
Uitgeverij: Contact, Amsterdam, 2002
ISBN 90 204 0539 X
Pagina’s: 256
Prijs: € 16,50. Een roman over schuld en boete, zo meldt de achterflap van ”De nieuwe brug” van Gijs IJlander. Dat klinkt veelbelovend, want in ons goede vaderland worden schuld en verantwoordelijkheid vaker afgeschoven dan erkend. Dat is duidelijk zichtbaar bij grote maatschappelijke discussies over bijvoorbeeld het Srebrenica-rapport of over de parlementaire enquête over de bouwfraude. IJlander zoomt in op de laatste kwestie.

Zo’n bewust gelegd verband met de actualiteit is natuurlijk een slimme zet van Gijs IJlander, die met ”De nieuwe brug” zijn achtste boek op tafel legt. Toch wil het boek niet opgaan in de actualiteit, want de achterzijde rept nadrukkelijk van schuld en boete. Geen lichtzinnige of spannende journalistiek dus, maar een diepteboring wordt hier beoogd. IJlander heeft uiteraard begrepen dat je schuld en boete slechts relevantie kunt geven wanneer ze ingebed worden in een persoonlijke levensgeschiedenis en in concrete omstandigheden. Anders moet je een theoretische verhandeling samenstellen, maar niet kiezen voor de romanvorm.

Hoe dan ook, het komt erop aan dat IJlander erin slaagt de diepte van schuld en boete te peilen in het concrete bestaan van mensen - zijn personages. Daarbij heeft hij kennelijk ook het doel om iets van de verzoening te laten oplichten. De titel luidt tenslotte veelbelovend ”De nieuwe brug”.

IJlander verwijst hier naar Nijhoff, die in zijn gedicht ”De moeder de vrouw” schreef: „Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden, die elkaar vroeger schenen te vermijden, worden weer buren (…)” Ergens in zijn nieuwe roman maakt IJlander een toespeling op dit gedicht.

Hoewel de band tussen Nijhoffs vers en IJlanders roman niet overdreven moet worden, kun je toch vaststellen dat er bij Nijhoff een soort ’nieuw begin’ aangeduid wordt. Zo’n nieuwe start is ook bepalend voor het verhaal van ”De nieuwe brug”. Maar voordat IJlanders hoofdpersoon, ex-directeur Buys, toekomt aan zijn ’nieuwe begin’, moet er heel wat puin geruimd worden.

Bouwfraude
In de jaren van de wederopbouw, na de Tweede Wereldoorlog, was er veel werk te doen. Buys was jong ondernemer en richtte zich op de bouw van bruggen en de aanleg van wegen. In de decennia die volgden, breidde zijn bedrijf zich fors uit.

Op het moment dat de roman begint, ligt deze periode al in het verleden. Buys is nu een gepensioneerd heer. Zijn vrouw is enkele jaren tevoren gestorven. Zijn eenzaamheid noopt hem ertoe terug te kijken op zijn leven, op het goede, maar ook op het verkeerde. Herhaaldelijk begint Buys op een groot wit vel papier zijn levenservaringen te rubriceren. Hij wil zijn leven onderbrengen in hokjes en vakjes, met als doel grip te krijgen op alles wat er in zijn leven gebeurd is, maar dat lukt hem uiteindelijk niet.

Toch laten zijn verwoede pogingen zien hoezeer Buys emotioneel vastgelopen is. De koele berekenaar in hem zoekt vastheid en begrip, maar de werkelijkheid van zijn leven en werk, van zijn huwelijk en gezinsleven laat zich niet een-twee-drie in schema’s onderbrengen.

In het verhaal doemen diverse figuranten op die dit proces bij Buys versnellen en er tegelijk ook inhoud aan geven. Buys krijgt dreigende, anonieme telefoontjes. Het kost hem weinig moeite na te gaan waarmee deze telefoontjes verband houden. Hij is gedwongen terug te denken aan de bouw van de Waardse brug, waarbij onverkwikkelijke zaken zijn voorgevallen. Er blijkt schade te zijn in de persoonlijke levenssfeer van anderen.

Een ander factor die het denkproces van Buys versnelt, is de komende parlementaire enquête bouwfraude. Buys heeft vanwege dit komende onderzoek weer contact met de nieuwe directeur van zijn bedrijf en hij krijgt accountants over de vloer die zijn papieren in beslag nemen. Uiteindelijk moet hij verschijnen voor de enquêtecommissie.

Op dat moment is hij al zo ver gevorderd op de innerlijke weg, dat hij beslist eerlijk wil zijn. Hij heeft zich in toenemende mate gerealiseerd dat hij fouten heeft gemaakt en de eerste les die hij geleerd heeft is deze: verhullen of ontkennen is zinloos en voert je alleen maar weg van de essentiële zaken. Dat is het begin van de ”nieuwe brug” uit de romantitel. Het is een hernieuwd contact met de werkelijkheid van zijn leven.

Schuld
Gijs IJlander heeft dit innerlijk proces willen vormgeven vanuit diverse invalshoeken, waarbij de actuele achtergrond van een parlementaire enquête het verhaal levendig maakt. Toch wordt het proces van Buys’ schuld en boete eigenlijk nergens dwingend. Het boek leest prettig en steekt op een ontspannen manier in elkaar. Toch slaagt IJlander er niet in om iets wezenlijk menselijks bloot te leggen.

Je zou kunnen beweren dat schuld en boete pas hun eigenlijke zin verkrijgen wanneer ze in relatie staan tot God. Schuld tussen mensen onderling heeft altijd ook een component tegenover God. Maar daarop kun je deze roman niet afrekenen. De inzet van IJlander is helder en zinvol, maar zijn zwakte schuilt in zijn creatieve vermogen. Het levensverhaal van Buys wordt nergens echt pijnlijk. Dat is vooral merkbaar aan het feit dat dit boek niet over mij als lezer gaat. Je wordt niet geconfronteerd met jezelf.

Want daar zou een verhaal over schuld en boete op kunnen uitlopen: het besef dat je zelf niet vrij bent van schuld en dat boete een begaanbare weg is - mogelijk zelfs een ”nieuwe brug”.