Het nieuwe geloof wil ten dienste staan van de sociaal-ethische problematiek. Het geruchtmakende artikel vormde de inzet van wat zonder twijfel genoemd kan worden de grootste polemiek in de Zuid-Afrikaanse kerkgeschiedenis tot nu toe. Verschillende theologen hebben zich in het debat gemengd.

Dat deden ook betrokkenen rond het zogeheten ”Jesus Seminaar”. Dat gezelschap probeert om, op grond van het zogeheten Evangelie van Thomas dat in de veertiger jaren van de vorige eeuw in Naq Hammadi gevonden is, het leven van Jezus te reconstrueren en te actualiseren. Zij plaatst vraagtekens bij de metafysische (het verstand te boven gaande) elementen van het christelijk geloof. De onfeilbaarheid van de Schriften, het gezag van de belijdenissen, de opstanding, hemelvaart, het Pinksterfeest en de wederkomst, worden terzijde geschoven als mythen. Die verhalen moeten vandaag anders verkondigd worden, vindt het Jesus Seminaar.

De leden van het Seminaar zien de kern van het christelijk geloof als een levenswijze waarin de uitingen van liefde en de spiritualiteit volgens het model van de mens Jezus van Nazareth gestalte krijgen. Hij leerde ons slechts hoe we als mensen moeten leven, stellen ze.

Tegen deze theologie van de Nieuwe Hervorming zijn ondertussen al achttien verklaringen uitgegeven. De theologische faculteiten van de universiteiten van Potchefstroom, Pretoria, Vrijstaat en Stellenbosch keerden zich ertegen. Het debat neemt nog steeds toe in omvang en in heftigheid.

Maar is die ”Nieuwe Hervorming” in Zuid-Afrika nu echt zo nieuw? Europeanen weten dat deze gedachtegang al sinds de Verlichting gekoesterd wordt. Vooral de Duitse theoloog Bultmann met zijn exegetische methode van ontmythologisering bood de latere liberale theologen een steun in de rug. Bultmanns theologie werd in veel theologische opleidingen omarmd.

Wat een tijd geleden in Europa gebeurde, heeft nu plaats op het zuidelijk puntje van Afrika. In Zuid-Afrika kan de Nieuwe Hervorming veel leren van wat de liberale theologie in Europa veroorzaakte. Ondanks het edele ideaal om het leven van Jezus -met al de menselijke aspecten die daarmee verbonden zijn-, tastbaar te maken, heeft deze theologie alleen maar geleid tot een diepgaande verwereldlijking van de samenleving.

Het is opmerkelijk dat daar waar de liberale theologie de toon gaat aangeven, de kerken vervallen. De prediking gaat op in politiek activisme. Zendingsijver verflauwt. Wat een les.

Is de Nieuwe Hervorming in Zuid-Afrika echt een hervorming? Zoals in de zestiende eeuw? Tegenover het gezag van de paus en de rooms-katholieke traditie wilden Luther en Calvijn terug naar het gezag van de Schrift. Schrifttheologen moesten kerktheologen gaan vervangen.

De reformatoren lieten een bijzondere schriftvisie na: De Schrift is het onfeilbare Woord van God waarin de Godsopenbaring historisch ontvouwd wordt. De Bijbel wordt daarin gezien als een totaalverhaal waarin de afzonderlijke delen intens met elkaar vervlochten zijn. De bijbelschrijvers werden door de Geest geïnspireerd en hebben in de talen van de oude culturele wereld de bijzondere openbaring van God voor mensen in alle tijden neergeschreven.

Zo is de gereformeerde beschouwing over de organische inspiratie van de Bijbel ontwikkeld. Deze visie vinden we in de artikelen 2 tot 5 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis.

De openbaring van God kan vergeleken worden met een fijn borduurwerk. Het geheel van het borduurwerk heeft een kunstig patroon. Elke draad heeft daarin een geheel eigen plaats. Als er één draad verknipt wordt, verstoort dit het gehele patroon. Het weefsel begint te rafelen en het kunstig patroon wordt onherkenbaar.

Wanneer de lichamelijke opstanding of de hemelvaart van Christus wordt ontkend, dan heeft de rest van de totale openbaring geen enkele zin meer. Dan is er ook geen sprake meer van het christelijk geloof. In 1 Korinthe 15 heeft Paulus dat allemaal al gezegd.

Om de Schrift werkelijk te kunnen verstaan, moet Gods Woord met een hermeneutiek (uitlegkundige principes) van vertrouwen benaderd worden. Dat vertrekpunt moet gebaseerd worden op de uitspraak uit 1 Timótheüs 4:16: „Heb acht op uzelven en op de leer, volhard in deze; want dat doende, zult gij en uzelven behouden, en die u horen.”

Die nieuwe beweging benadert de Schrift echter met wantrouwen. De Bijbel is voor hen een gewoon boek, dat je dus leest als een gewoon boek. Het is slechts een samenvatting van de theologie van de eerste gemeenten. Dit boek zit volgens hen ook vol tegenstrijdigheden en fouten. De Bijbel beschrijft soms een wrede God, discrimineert vrouwen en bevat mythen en legenden. Al deze vooronderstellingen vormen de bril waardoor men naar de Bijbel kijkt en die de uitleg ervan kleurt.

Toch wil de Nieuwe Hervorming de Bijbel niet loslaten. Maar zij is slechts een bundel historische en mythologische documenten. In de lijn van Bultmann moet de exegeet de zin van die bundel aangeven. Het antwoord is menselijk voorspelbaar: geen opgestane Christus meer, geen Hogepriester aan Gods rechterhand, geen levende Koning, geen blijvende Trooster meer. Er blijft een humane Jezus over, vol van liefde, deernis en vergevingsgezindheid.

Kan met zo’n schriftbeschouwing nog gesproken worden van een Nieuwe Hervorming? Het is eigenlijk helemaal geen hervorming.

De beoordeling moet nog scherper: Deze hervorming is in diepste wezen een theologie van de wanhoop. De diepste nood van de mens, namelijk zijn diepe verlorenheid, wordt niet aangewezen. Wij kunnen immers niet liefhebben, deernis beoefenen en vergeven, tenzij we door Gods Geest wedergeboren worden. Alleen door die wedergeboorte, op grond van Gods vrije genade door het kruisoffer van Christus, wordt de mens weggerukt uit zijn doodse verlorenheid. Slechts door de gelovige toe-eigening van de weldaden van Christus wordt een nieuw leven van liefde en goede werken mogelijk.

Dat is de échte boodschap van hoop en hervorming. Een boodschap die geen antwoord geeft op de verlorenheid in zonde en schuld laat een wanhopig mens achter. Hieraan staat de Nieuwe Hervorming in Zuid-Afrika schuldig.

Vanuit Zuid-Afrika is de theologie van de Reformatie tot diep in Afrika doorgedrongen. Kerken met een gereformeerde signatuur groeien in Midden-Afrika als kool. Ons gebed mag wel zijn dat deze gereformeerde erfenis geen schade ondervindt van de theologie van de wanhoop, die zich aanbiedt onder de valse naam van een nieuwe hervorming.

Prof. dr. J. M. Vorster is als dogmaticus en ethicus verbonden aan de theologische faculteit van de universiteit van Potchefstroom.