Uit een onderzoek dat het grote dagblad Asahi Shimbun afgelopen jaar uitvoerde, blijkt dat zelfs de Japanners zelf dit niet meer geloven. Volgens het onderzoek zijn traditionele waarden aan het verdwijnen. Maar, zo zegt hetzelfde onderzoek, Japanners zijn ondanks twaalf jaar economische stagnatie wel tevreden met hun leven.

Elke cultuur, elke natie past zich aan een immer veranderende maatschappij aan. Een cultuur die dat niet doet, is al snel ten dode opgeschreven. Over Japanners wordt vaak geschreven dat zij een conservatieve inslag hebben, dat zij veranderingen zo veel mogelijk tegengaan. Dat Japan, ondanks de supersnelle opbouw na de verwoestende Tweede Wereldoorlog en het economische wonder van de jaren ’60-’80, altijd zijn traditionele waarden heeft behouden.

Elke cultuur heeft vanzelfsprekend een kern die niet gemakkelijk verandert. Maar het onderzoek van Asahi Shimbun toont dat zelfs die kern steeds moeilijker te vinden is voor de Japanners. Een zelfbeeld dat werd geschapen tijdens de geboorte van het Japanse nationalisme aan het einde van de negentiende eeuw, is zienderogen aan het vervagen. Veel Japanners herkennen zichzelf steeds minder in het oude beeld. Precies anderhalve eeuw nadat Japan onder druk van de Amerikaanse admiraal Perry zijn deuren opende naar het buitenland, lijkt Japan eindelijk de schok te boven te komen en een nieuw zelfbeeld te creëren.

Tijdens de Asahi Shimbun-enquête van 2002 werd aan Japanners gevraagd woorden te kiezen die volgens hen het beste het Japanse karakter beschrijven. Karaktereigenschappen die vanouds als ’typisch Japans’ werden gezien, brachten het er slecht van af. Slechts 50 procent van de ondervraagden koos het woord ”ijverig”. Opzienbarend voor een land dat, ook door Japanners zelf, altijd is gezien als een natie van bezige bijen. Andere ’traditionele waarden’ verging het nog slechter. Het gros van de ondervraagden zei dat woorden als ”beleefd”, ”eerlijk” en ”behulpzaam” niet meer van toepassing zijn op de moderne Japanner.

Zelfs de toekomstverwachting is niet meer wat het was. Terwijl Japanners in het verwoeste Japan van na de oorlog vol hoop waren, ziet de rijke Japanner anno 2003 de toekomst somber in. Tweederde van de ondervraagden zei dat men zich zorgen maakt over zijn ’oude dag’. In 1978 maakte slechts eenderde van de ondervraagden zich hierover zorgen. In dat jaar waren het vooral de veertigers die bezorgd waren, 49 procent. Afgelopen jaar lag het percentage tobbers in deze leeftijdsgroep op 76 procent, driekwart van de ondervraagden.

De jongeren zien hun toekomst ook niet meer zo rooskleurig in. De helft van de ondervraagden zei bezorgd te zijn over zijn bejaarde jaren. In 1978 maakte slechts 23 procent in deze leeftijdsgroep zich zorgen over zijn pensionering.

Het gezin met de vader als spil was het fundament waarop het vooroorlogse Japan werd gebouwd. Vaders wil was niet enkel figuurlijk maar ook letterlijk wet. De vrouw zorgde thuis voor de ouders en het kroost. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog kregen Japanse vrouwen weliswaar stemrecht en steeds meer kansen in het bedrijfsleven, maar de traditionele ideeën over huwelijk en de verhouding man-vrouw veranderden slechts traag.

In 1994 vond de helft van de ondervraagden nog dat mannen moeten werken en dat vrouwen voor de kinderen en het huishouden moeten zorgen. Slechts 37 procent was het hiermee oneens. Reeds twee jaar later waren de cijfers precies omgedraaid: 36 procent geloofde in de traditionele rollen, 52 procent was er tegen. Scheiden wordt ook niet meer gezien als onaanvaardbaar. In 1988 vond slechts 45 procent van de ondervraagden dat een scheiding aanvaardbaar was als het huwelijk op de klippen liep. In 1997 was dit percentage gestegen tot 61 procent. Een dramatische verandering in een korte periode van negen jaar.

Het traditionele confucianistische respect voor ouderen en hogergeplaatsten lijkt ook de geschiedenisboeken in te gaan. Uit een recent onderzoek dat het Japans handelsbedrijf Nagase Sangyo onder 500 vrouwen tussen de twintig en de vijftig jaar uitvoerde, blijkt dat jongere vrouwen neerkijken op vrouwen in de vijftig. Het gros van de vrouwen onder de veertig beschreef hen als ”egocentrisch”. „Ze hebben een gebrek aan interesse voor anderen”, zeiden de jongeren. „Ik ken geen enkele vrouw in de vijftig die ik kan bewonderen”, schreef een van de jongere vrouwen.

Die uitkomst is interessant want in de jaren ’60 en ’70 werden jongeren in de twintig zo bejegend door de oudere generaties. Het is diezelfde groep, nu inmiddels in de vijftig, die op dezelfde manier door jongeren wordt gezien.

Een groep die duidelijk geen respect en vertrouwen meer verdient volgens veel Japanners, wordt gevormd door banken en politici. In 1983 had 52 procent van de ondervraagden nog vertrouwen in Japanse banken. Vorig jaar was dat percentage gekelderd naar 11 procent. Niet meer dan 15 procent zei dat politici ”betrouwbaar” of ”enigszins betrouwbaar” zijn. Zelfs toekomstvoorspellers worden gezien als betrouwbaarder dan banken en politici: 20 procent van de ondervraagden hecht geloof aan hun voorspellingen.

Ondanks de vervaging van het oude vertrouwde Japan en de voortdurende economische stagnatie die de natie sinds 1990 in haar greep heeft, zijn Japanners gelukkig. Sinds 1973 heeft Asahi Shimbun 18 keer gevraagd: „Bent u in het algemeen tevreden of ontevreden met uw le- ven?” Een gemiddelde van 69 procent van de vrouwen en 62 procent van de mannen beantwoordde deze vraag met ”tevreden” of ”enigszins tevreden”. Vorig jaar zei echter 70 procent van de ondervraagden tevreden te zijn. In 1998 lag dit percentage nog op 58 procent.

De toekomst baart weliswaar zorgen -het verleden wordt immers vergeten- maar het heden lijkt op het gezicht van veel Japanners toch nog een lach te kunnen toveren.