Poldergrootsheid
God schiep de wereld, maar de Nederlanders maakten hun eigen land. Wie bedenkt dat 9 procent van ons land bestaat uit droogmakerijen, kan de herkomst van dit oneerbiedige gezegde wellicht wat beter plaatsen.
Bilderdijk zag het in elk geval anders: „De waarheid der zaak is dat God het hun toebereidde.” Als die hoogmoedige Nederlanders niet oppasten, schreef hij, dan zouden ze met al hun nieuwe land wel eens kunnen verzinken.Hoe dan ook, de lappendeken van kleine en grote polders die zich over een fors deel van Nederland uitstrekt, is uniek in de wereld. In de afgelopen vijf eeuwen kwamen er steeds weer nieuwe stukjes Nederland bij, met Flevoland als voorlopige sluitstuk.
In zijn boek ”Hollandse polders” beschrijft dr. Willem van der Ham tot in detail de poldergeschiedenis van Nederland. Daarbij gaat hij vooral in op droogmakerijen, waarbij meren, plassen of zeearmen worden omdijkt, waarna het water wordt weggemalen.
Nederlanders zijn er meesters in, schrijft hij. Uit de nood geboren vaak, maar ook omdat er vanwege bevolkingsgroei behoefte is aan meer ruimte en landbouwgrond.
De eerste bekende droogmakingen dateren uit de gouden eeuw. Kunstschilder Jan van Scorel verwerft in 1552 een octrooi om de Zijpe, in de kop van Noord-Holland, in te polderen. Geteisterd door stormvloeden en financiële tegenslag, lukt het hem pas na vier pogingen om het stroomgat in 1597 in te polderen.
Geprikkeld door het –weliswaar moeizame– succes van Van Scorel ontstaan steeds meer plannen voor droogmaking. Doorgaans geïnitieerd door succesvolle stedelingen, die, rijk geworden met overzeese handel, een nieuwe investering hadden gevonden.
Toch vormt financieel gewin niet de belangrijkste reden voor de droogmakerijen. Veel inpolderingen ontstaan uit de dreiging van het water. Holland is uiterst kwetsbaar en wordt vaak getroffen door overstromingen. Landafslag is een groot probleem.
Het succes van de gouden eeuw doet de vraag naar brandstof stijgen. Het afgraven van veen is lucratiever dan ooit. Terwijl elders land wordt gewonnen, veranderen door turfwinning grote stukken land in uitgestrekte plassen.
De overheid bemoeit zich mede daarom steeds nadrukkelijker met de droogmakerijen. Bij latere projecten, zoals de Zuidplas, het Haarlemmermeer en de Zuiderzee, heeft ze de regie stevig in handen.
Waar ”Hollandse polders” veel aandacht schenkt aan de vroege droogmakerijen, komen megaprojecten als de IJsselmeerpolders er wat bekaaid van af. Terwijl die vanwege hun omvang minstens zo tot de verbeelding spreken.
Van der Ham gaat wel uitgebreid in op de techniek en het menselijke verhaal achter de polders. Hij maakt daarmee duidelijk dat het geploeter in de polder lang niet altijd zo lucratief en gemakkelijk was als wel wordt gedacht.
Zijn boek vormt een waardevolle aanvulling op de eveneens recent verschenen ”De polderatlas van Nederland”, een lijvig boekwerk waarin de meer dan 9000 poldereenheden die Nederland rijk is, systematisch zijn gecatalogiseerd.
De kern van de atlas vormen de 35 kaarten waarop alle eenheden zijn ingetekend. Jammer dat plaatsaanduidingen, wegen en bebouwing ontbreken; daardoor vormen de kaarten een nogal saai en soms onherkenbaar geheel. De honderden luchtfoto’s, kaarten en tekeningen met begeleidende teksten elders in de atlas zijn daarentegen de moeite waard.
De 5 kilo zware atlas draagt de veelzeggende ondertitel ”Pantheon der Lage Landen”, alsof de auteurs het Nederlandse polderlandschap een eigen ereplaats in de historie hebben willen geven. Beide boeken doen in elk geval recht aan de unieke ontstaansgeschiedenis van het dynamische Nederlandse landschap.
Hollandse polders, Willem van der Ham;uitg. Boom, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 8506 8129; 312 blz.; € 29,95.
De polderatlas van Nederland. Pantheon der Lage Landen, Clemens Steenbergen, Wouter Reh, Steffen Nijhuis, Michiel Pouderoijen;uitg. Thoth, Bussum, 2009; ISBN 978 90 6868 5091; 640 blz.; € 99,50.
