Nu de dreiging afneemt en alleen de werkeloze voorraad ontsmettingsmiddel en tissues nog herinnert aan de griep, is het moment daar om eens kritisch achterom te kijken. In het AMC Magazine van deze maand staat een goede analyse van de media-aandacht voor de griep (zie ”Prikken in gezag”, amc.uva.nl onder het kopje Over het AMC). Daarin stelt Peter Vasterman, mediasocioloog verbonden aan de Universtiteit van Amsterdam, dat de overheid en de betrokken instituten niet zo’n goede beurt hebben gemaakt.Interessanter is echter zijn constatering dat er bij het publiek een groeiend onvermogen is om waarheid en onzin te onderscheiden. Vasterman doelt dan op de duizenden pseudowetenschappelijke berichten rond de schadelijkheid van vaccins en wereldwijde complotten die achter deze griep zouden zitten. Hoe komt het toch dat zo veel lezers, bezoekers en kijkers hun gezond verstand op nul zetten en de broodjeaapverhalen slikken voor zoete koek? Sterker nog: dat sommige lezers bijzonder argwanend zijn bij beweringen van de overheid maar argeloos bij borrelpraat?

Dat gebeurde immers rond de griepcampagne. En masse circuleerden er e-mails met de wonderlijkste theorieën. Onder het kopje: ”Gaat u maar rustig slapen” ontving de redactie begin november vorig jaar een mail die attendeert op een afschuwelijke kwestie: in Oekraïne heerst een dodelijke griepvariant die in werkelijkheid een biologisch wapen is, gemaakt door het bedrijf Baxter. Deze farmareus zou opzettelijk een gemuteerd virus of een vaccin hebben verspreid, waarna in zeer korte tijd 200.000 mensen ziek werden en 60 mensen om het leven kwamen. De Israëlische Mossad wordt erbij gehaald en intussen lijkt de hele operatie een dekmantel voor een couppoging die zal leiden tot een militaire dictatuur in het land.

Fascistische slavenstaat

Doorgeefluik van dit schokkende verhaal is Xandernieuws, een weblog die grossiert in dubieuze berichten. En of dit nog niet genoeg is, staan er onder het verhaal een paar honderd reacties, al of niet gelardeerd met Bijbelteksten, die er telkens een laagje bovenop leggen. Iemand bazelt over de Nieuwe Wereldorde-elite, die wacht tot het gat in het magnetisch veld zo groot geworden is dat we gebombardeerd zullen worden met straling waardoor gevaccineerden alsnog overlijden aan hun inenting. Later weet Xandernieuws te melden dat sproeivliegtuigjes het virus ook rondstrooien boven Polen en Oostenrijk. De VN zijn de grote boosdoener en als we niet oppassen zullen we „binnenkort wakker worden in een wereldwijde fascistische slavenstaat.”

Deze weblog, met een half miljoen pageviews per maand, staat model voor duizenden andere die alle passen onder de noemer van fabeltjeskrant. Twee weken later had de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) na uitvoerig onderzoek ondubbelzinnig aangetoond dat er geen sprake was van een gemuteerd virus. Maar zo’n bericht lees je niet bij Xandernieuws. Zoiets kan niet waar zijn, denken de complottheoriefreaks.

Uit dezelfde of soortgelijke hoek komen ook de beweringen dat je kanker krijgt van umts-masten, dat er nooit mensen op de maan zijn geweest, dat de aarde niet opwarmt maar juist afkoelt, dat Obama de antichrist is, dat graancirkels door buitenaardse wezens zijn gemaakt, dat het Kremlin een kernoorlog voor­bereidt en dat de Amerikaanse overheid Europa vergiftigt met uitlaatsporen van vliegtuigen in de atmosfeer.

Het zou lachwekkend zijn, ware het niet dat miljoenen internetters er iedere keer weer intuinen. Eigenaardig aan deze selectief kritische houding is dat mensen tevreden zijn met een simpele redenering die in hun straatje past, maar 200 procent bewijs eisen zodra het onderzoeksresultaat hen tegen de haren in strijkt.

Het grote publiek is eraan gewend raakt om zelf informatie op te duiken op internet, maar niet ieder realiseert zich hoe glad dat ijs is. Al is de waarheid nog zo snel, internet achterhaalt haar wel. Is er een relatie tussen aardstralen en kanker? Even googlen en zowaar: van de eerste tien zoekresultaten beweren er negen dat er zo’n verband is.

In internettermen is dit een variant op de ”Long Tail”: de internetwinkel telt zo veel schappen en je kunt er zo snel zoeken dat je zelfs op de meest exotische vraag wel een antwoord krijgt. Of je nu suikerzakjes uit Jamaica zoekt, een spatbord voor een T-Ford, of de Engelse vertaling van het catechisatieboekje van ds. Hellenbroek. Dat is allemaal onschadelijk, maar zodra iemand zich gaat verdiepen in de effecten van kleurstoffen op agressie, van de maanstand op de groei van onkruid, of van koffie op parkinson, betekent dat reusachtige aanbod van antwoorden ineens een evengrote valkuil.

Dat iedereen nu z’n zegje kan doen, betekent lang niet altijd een vooruitgang. Bij weblogs als geen­-stijl.nl, die er een sport van maken om „gristenen” op de korrel te nemen, is dat snel duidelijk, maar het geldt ook bij discussies over theologische thema’s op sites in de gereformeerde gezindte. De grens tussen hele en halve waarheden wordt heel diffuus als mensen zich in oneliners uitlaten over opwekkingsliederen, overdopen of heiligmaking. Soms ongehinderd door enige kennis van de belijdenisgeschriften, of juist aangewakkerd door afkeer ervan. Voeg daarbij de vrijblijvendheid van zo’n digitale hangplek, de geringe mate aan respect voor ambtelijk gezag en de onhebbelijke tendens van mensen om in een groepsdiscussie een wat extremer standpunt in te nemen, dan zijn daarmee alle ingrediënten bijeen die zulke digitale fora kunnen laten uitgroeien tot een explosief mengsel.

Burgerschap

Dat is zorgelijk, maar vooral ook jammer. Want juist jongeren laten hun mening in sterke mate daardoor vormen en niet zozeer door inleidingen op een jeugdvereniging of vermaningen van ouders. En deze kwetsbare groep heeft bij uitstek de steun van ouderen nodig en van tijd tot tijd vragen ze ook om die hulp. Aandacht voor dit thema past dus bij uitstek in de plannen van scholen om burgerschap te bevorderen: hoe benutten we digitale community’s zodanig dat de gezagsverhouding overeind blijft en jongeren aanleren hoe ze kaf van koren kunnen onderscheiden?

Reageren aan scribent? welbeschouwd@refdag.nl