”Heer van de tijd. Een eenzaam genie en de uitvinding van de standaardtijd”
Auteur: Clark Blaise
Uitgeverij: Ambo
Amsterdam, 2001
ISBN 90 263 1679 8
Pagina’s: 245
Prijs: € 22,64 ƒ 49,90).De mens is ingebed in de tijd. Robinson Crusoe kerfde daarom streepjes in zijn stok om zijn tijdsbesef niet te verliezen. Zonder een afgesproken standaardtijd kunnen we een verandering niet aangeven of meten. Over de initiatiefnemer en de invoering van de standaardtijd schreef Clark Blaise een interessant en breed opgezet boek, dat echter rommelig is en veel overbodige passages telt: ”Heer van de tijd. Een eenzaam genie en de uitvinding van de standaardtijd”.

Voordat de wereld in 24 tijdzones was verdeeld en een dag om middernacht op de nulmeridiaan van Greenwich begon, had elk dorp dat de tijd wilde weten zijn eigen officiële klok. Tijd was gebaseerd op de zonnestand ten opzichte van een plaats op de aarde, die met 20 kilometer per minuut draait. Zolang de mensen in hun eigen woonplaatsen bleven en transport plaatsvond per ossenkar en met zeilschepen, waren al die concurrerende tijdstandaarden niet zo belangrijk. Niemand verplaatste zich zo snel dat hij binnen een dag in verwarring kon raken, laat staan binnen een uur. Het omzetten van de talloze plaatselijke tijden was moeilijk.

Grote problemen ontstonden toen de trein werd uitgevonden en het spoorwegnet zich sterk uitbreidde. Reizigers werden ’tijdziek’ bij het plannen van hun reis met meerdere overstappen. Dagelijks vonden spoorwegongelukken plaats. Land na land greep in en riep nationale standaardtijden in het leven.

Internationaal kwamen de problemen daardoor niet tot een oplossing. In de scheepvaart bestonden wel tien nulmeridianen, zodat schepen hun positie ten opzichte van elkaar niet zonder rekenproblemen konden bepalen. Invoering van de wereldstandaardtijd was noodzakelijk voor de economische groei. Op naam van Sandford Fleming (1827-1915), een Canadese ingenieur van Schotse afkomst, staat de oplossing: de invoering van een standaardtijd op basis van de nulmeridiaan van Greenwich. Overigens leert het boek dat de nulmeridiaanconferentie in Washington (1884) tegen Flemings zin de meridiaan van Greenwich koos.

Uitstapjes
Op grond van de titel verwacht je een biografie in handen te krijgen, maar dat is slechts zeer ten dele het geval. Blaise geeft een globaal overzicht van Flemings leven. Bepaalde episodes zijn echter bizar gedetailleerd beschreven. Een extreem voorbeeld is de bladzijdenvullende weergave van het menu tijdens het jaarlijkse diner van civiel-ingenieurs. De helft minder dagboekcitaten had ook best gekund.

De meeste bladzijden gaan in het geheel niet over Fleming. Er zijn er te veel waarin de schrijver het niet kan nalaten zijn eigen familiegeschiedenis en levenservaringen op te dissen. Het boek bevat een overdosis aan uitstapjes, zoals negen bladzijden over Sherlock Holmes, die de brede blik van Blaise laten zien, maar te weinig verband met het thema van de standaardtijd houden.

Blaise wil de ingenieur in de context van de ”tijdrevolutie” plaatsen. Omdat hij zo rommelig te werk gaat, verliest hij zich in vele herhalingen. Een recensent op de achterflap prijst de elegante pen van de schrijver. Inderdaad kan Blaise, die al meer boeken op zijn naam heeft staan, origineel formuleren. Aan die elegante pen dankt de lezer intussen onder andere de vergelijking van een treinreis met „een desoriënterende hel-op-wielen.” Blaise blijkt weinig affiniteit met „de trouwe Schotse presbyteriaan” (Fleming) te hebben.

Moraal
Interessant zijn Blaises beschouwingen over de betekenis van de standaardtijd. Hij ziet de standaardtijd als het hoogtepunt van de lange opmars van de rede, die in de Renaissance was begonnen, en als de laatste grote prestatie van de victoriaanse rationaliteit. Door de vele uitvindingen in de tweede helft van de negentiende eeuw en de impact van Darwins evolutieleer op allerlei takken van de wetenschap, veranderde de samenleving sterk. In tijd en ruimte kromp de wereld.

De invoering van de standaardtijd droeg bij –Blaise schrijft er af en toe wel overdreven veel invloed aan toe– aan het losser worden van de samenhang van de gemeenschap. Na verloop van tijd leidde dit alles tot een ontworteling van de moraal. „Je kunt snelheid hebben of traditie, maar niet allebei.” De zegeningen van de beschaving hebben hun keerzijde. Meer nog: ze vormen een uitdaging voor de normen in de traditionele vormen van de moraal.

Blaise kan zich niet voorstellen dat de standaardtijd uit het stoomtijdperk nog voldoet voor een tijd met straalvliegtuigen en e-mail, waarvoor de tijdzones uiterst veranderlijk zijn en die het tijdsbewustzijn veranderen. We zullen wel zien of we, als we net aan de euro gewend zijn, een ander horloge nodig hebben.