”De onweerstaanbare bastaard”
Auteur: Conny Braam
Uitgeverij: Augustus, Amsterdam, 2002
ISBN 90 457 0041 7
Pagina’s: 352
Prijs: € 18,50. Conny Braam schreef een nieuwe, typisch historische roman: ”De onweerstaanbare bastaard”. Een bewogen stukje uit onze vaderlandse geschiedenis staat in haar roman op de voorgrond: 1914-1918, de jaren waarin elders in Europa de Eerste Wereldoorlog woedde. Deze historische insteek maakt haar boek waardevol en intrigerend; als literaire roman is ”De onweerstaanbare bastaard” wat mager uitgevallen.

Al eerder schreef Conny Braam (1948) over onze nationale geschiedenis. Haar vorige boek was ”De woede van Abraham”, waarin het graven van het Noordzeekanaal als achtergrond fungeerde. Die historie is intussen veel meer dan alleen maar ’nuttige’ achtergrond, zoals bijvoorbeeld in de historische romans van Thomas Rosenboom. Dat bewijzen bijvoorbeeld de mooie, oude foto’s in Braams boeken. Zij beoogt een veel directere band met de realiteit van toen.

Ze nam om die reden in ”De onweerstaanbare bastaard” een kopie op van de stadsplattegrond van IJmuiden - de plaats van handeling. Bovendien geeft zij in deze roman ná het eigenlijke verhaal een tamelijk uitgebreid nawoord, waarin een aantal aspecten van de beschreven historische werkelijkheid op een rijtje is gezet. Veel gebeurtenissen uit de roman blijken werkelijk gebeurd te zijn. Braam geeft een indruk van haar research: zij onderzocht gemeentelijke archieven, las zeevaarttijdschriften, ploos oude kranten uit, las dagboeken en brieven uit de periode 1914-1918. Ook bracht zij een bezoek aan de Orkney eilanden, waar in 1919 een groot deel van de Duitse oorlogsvloot tot zinken werd gebracht - door de Duitsers zelf, die zich door het verdrag van Versailles in hun eer aangetast wisten.

Nationale historie
Het aardige is dat juist de periode van de Eerste Wereldoorlog een vrij onbekend hoofdstuk vormt als het gaat om onze nationale historie. Wat gebeurde er nu precies in Nederland op het moment dat de grote machten in Europa elkaar probeerden te vermorzelen? Veel getuigenissen zijn er die in literaire vorm de dramatiek van de ”Grote Oorlog” weergeven: van Barbusse, Barthas, Remarque, Jünger, Manning. Dáár gebeurde het, op het slagveld! Maar gebeurde er ook nog iets in het neutrale Nederland? Zat men klappertandend bij het haardvuur, met de angst in de benen dat de neutraliteit geschonden zou worden?

Een paar jaar geleden publiceerde de historicus Paul Moeyes het mooie boek ”Buiten schot”, over de situatie in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het was feitelijk voor het eerst dat er een algeheel beeld geschetst werd van het politieke en maatschappelijk leven in Nederland in die jaren. Het is de verdienste van Conny Braam dat zij de door Moeyes beschreven periode levendig heeft kunnen maken voor een breed publiek. Zich exact houdend aan de historische feiten, schreef Braam een familiedrama waarin zich talloze aspecten spiegelen van het bestaan in die vier spanningsvolle jaren. Want dat het leven in Nederland niet gladjes verliep in deze tijd, wordt wel duidelijk uit de lotgevallen van de familie Boerhaave.

Leden van deze familie die een rol spelen in ”De onweerstaanbare bastaard” zijn moeder Lena en haar kinderen Nico, Klara en Bart. Nico is grafdelver, Klara drijft een kroeg en Bart is een sluwe zakenman die zich listig weet te verrijken in de oorlogsjaren. Hij verhandelt vis aan de Duitsers en vraagt hoge prijzen. De risico’s zijn dan ook aanzienlijk: op de Noordzee voeren de Duitse en Britse zeemachten een felle strijd en daarbij wordt geregeld een IJmuidense vissersboot aan flarden geschoten. De zeestrijd heeft ook tot gevolg dat vele levenloze lichamen aanspoelen aan het IJmuidense strand. Doodgraver Nico heeft het er druk mee.

Vreemdelingen
Intussen komen veel vreemdelingen de gemeentegrenzen binnen. Nederland heeft in de jaren 1914-1918 ongeveer een miljoen Belgische vluchtelingen opgevangen, waarvan er een paar honderd terechtkwamen in IJmuiden. Lena kookt dagelijks grote pannen soep voor deze ontheemden. Ook zijn er veel deserteurs die hun heil zoeken in het neutrale Nederland. Een beruchte groep vreemdelingen zijn ten slotte de Russen die uit krijgsgevangenenkampen in Duitsland wisten te ontsnappen.

Als de Russische revolutie in oktober 1917 haar beslag krijgt, brengt dat ook de Russische gemeenschap in Nederland in beroering. Er vormen zich revolutionaire kernen, die ook aantrekkingskracht uitoefenen op linkse denkers in Nederland. Ook Nico wordt erdoor geraakt en hij biedt onderdak aan een groep Russen.

Een schandvlek op ons nationale blazoen is de manier waarop de Nederlandse autoriteiten dit Russische probleem probeerden op te lossen: bij Bergen werd een interneringskamp ingericht, waarin de Russen gevangen werden gezet. De behandeling die zij daar kregen, ging alle perken te buiten. Hoe konden Nederlanders eigenlijk kritiek hebben op de Britten die in 1900 de Zuid-Afrikaanse boeren in concentratiekampen opsloten? De nationale geschiedenis maakt bescheiden en soms ronduit beschaamd.

Dat effect op de lezer heeft Conny Braam wel weten te bereiken met haar roman. Maar dat lukt haar vooral door een levendige schets van de gebeurtenissen van toen. Het familiedrama waar de flaptekst van rept is er wel, maar het dient vooral als motor van de historische vertelling. Als familieverhaal is het beslist niet van voldoende niveau. De personen zijn niet fijngevoelig neergezet en er doen zich geen spanningen voor waarin je als lezer betrokken raakt. Hoewel dat een minpunt is aan dit boek, maakt het mij niet minder enthousiast. De manier waarop Conny Braam de vaderlandse geschiedenis schetst, is boeiend en van grote waarde. Daarin zit de kracht van haar roman.