Het gaat om de grootste order in de geschiedenis. Voor de opvolging van de huidige vloot F-16’s van de Koninklijke Luchtmacht (136 stuks) staat het ongekende bedrag van ten minste 12 miljard gulden in de boeken. De ultramoderne Joint Strike Fighter (JSF) is de gedoodverfde favoriet, al voert de concurrentie een geduchte lobby. Vertegenwoordigers van de Eurofighter en de Rafale doen verwoede pogingen om Den Haag op andere gedachten te brengen.

Van alle kanten wordt heftig aan de besluitvormers in het kabinet getrokken. Op hoog niveau. Vorige week woensdag werd premier Kok nog rechtstreeks gebeld door de Amerikaanse vice-president, Dick Cheney. Voor de JSF natuurlijk. Maar de Duitse bondskanselier Schröder, de Britse premier Blair en hun Italiaanse collega Berlusconi willen graag dat Nederland kiest voor de Eurofighter, een gezamenlijk project van de luchtvaartindustrieën van deze landen plus Spanje. De Franse premier Jospin ijverde bij Kok voor de keuze van de Rafale van het Franse concern Dassault.

De luchtmacht wil graag de JSF. Het Nederlandse bedrijfsleven heeft daar ook alle belang bij. Om de haverklap laten bedrijven weten dat het kabinet haast moet maken met de keuze voor de JSF. Zij ruiken riante orders uit de States, omdat ze aan de zijde van hoofdaannemer Lockheed Martin mee mogen bouwen aan het toestel. De JSF moet namelijk nog ontwikkeld worden. Dat is precies de reden waarom het kabinet nu al moet beslissen, terwijl het de F-16’s pas vanaf 2010 wil laten vervangen.

Tegelijkertijd melden bronnen bij Defensie dat de F-16’s in 2010 nog helemaal niet aan hun einde zijn. De jachtvliegtuigen zijn gemaakt voor in totaal 6000 vlieguren. De oudste exemplaren, die dateren uit 1981, hadden er in augustus vorig jaar nog geen 3000 uren opzitten. Ze zouden dus nog zo’n 300 uur per jaar moeten vliegen om in 2010 afgeschreven te kunnen worden. De verwachting is echter dat ze de 6000 uur pas rond 2020 zullen bereiken.

Vooral de linkse fracties in de Tweede Kamer blijken gevoelig voor dergelijke berichten. PvdA, D66 en GroenLinks twijfelen aan de door het kabinet geschetste noodzaak om al in 2010 met de vervangingsoperatie te beginnen. „Kapitaalvernietiging”, zo noemt PvdA-kamerlid Timmermans dat. Hij roept het kabinet op zich vooral niet te laten leiden tot overhaaste besluitvorming. Met tevredenheid heeft hij vastgesteld dat het kabinet niet per se voor de jaarwisseling het definitieve oordeel heeft willen vellen.

Uitstel
Minister De Grave van Defensie beloofde enkele weken geleden tijdens een bezoek aan Washington nog dat hij zijn uiterste best zou doen het kabinet voor de jaarwisseling te laten beslissen. In een gesprek met de Amerikaanse onderminister Wolfowitz kreeg hij de verzekering dat Nederland voor deelname aan de ontwikkeling van de JSF niet meer dan 800 miljoen dollar hoefde te betalen, ook al zouden de werkelijke kosten hoger uitvallen.

Het kabinet stelde de besluitvorming echter alsnog uit tot 11 januari aanstaande, omdat de meest verantwoordelijke bewindslieden nog niet tevreden waren over de (financiële) inzet van de Nederlandse luchtvaartindustrie. Bedrijven als Stork en Philips hebben momenteel het meest te winnen bij Nederlandse deelname, omdat zij kans maken op lucratieve contracten met de Amerikaanse vliegtuigbouwer Lockheed Martin.

Het ministerie van Defensie voelt er niets voor het bedrijfsleven volledig voor te financieren en vindt dat de industrie haar nek verder moet uitsteken. Minister Jorritsma van Economische Zaken en staatssecretaris Van Hoof van Defensie zullen daarom op korte termijn een nieuw gesprek met het bedrijfsleven aangaan om, zoals een ingewijde het noemt, nog eens flink de nieren te proeven.

Het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR) luidde vorige week al de noodklok over de trage besluitvorming van het kabinet. Het instituut vreest dat als Nederland te lang wacht, de krenten uit de Amerikaanse pap voor de Nederlandse industrie verdwenen zullen zijn.

Van de plank
Van de PvdA-fractie mag het kabinet het echter wel rustig aan doen. Voor zichzelf is de fractie er al uit: meedoen aan de ontwikkelingsfase van de JSF brengt te veel risico’s met zich mee. Kamerlid Timmermans: „Met alle gegevens die wij hebben, neigen we tot uitstel. We zien geen enkele noodzaak om binnen nu en vijf jaar te beslissen. We kunnen dan de JSF gewoon ’van de plank kopen’, zoals het heet. Hij zal in dat geval wellicht duurder zijn, maar we lopen dan tenminste geen onaanvaardbare risico’s.”

De PvdA-fractie houdt „de deur op een kier” voor het geval het kabinet op grond van keiharde en overtuigende argumenten toch kiest om in te stappen bij de ontwikkeling van de JSF. Maar het moet dan wel gaan om een aanbod van een kwaliteit „die we werkelijk niet kunnen weigeren”, aldus Timmermans. Hij denkt daarbij aan aantoonbaar grote belangen van de Nederlandse industrie en van de belastingbetaler. In het laatste geval zou het gaan om overtuigend groot financieel voordeel boven de optie om de JSF later kant-en-klaar te kopen.

Volgens alle informatie die hijzelf heeft, weegt het industriële belang volgens Timmermans niet op tegen de risico’s. „De Amerikaanse rekenkamer heeft al gezegd dat de JSF op een aantal technische punten nog niet rijp is voor de ontwikkelingsfase. Dat de Amerikaanse defensie dat risico wel wil lopen, vind ik begrijpelijk, maar het betekent nog niet dat wij dat risico moeten gaan nemen. De prijs is de afgelopen tijd al steeds stukje bij beetje gestegen.”

Het argument dat afwachten minder risico’s met zich meebrengt, is voor Timmermans niet het enige. Namens de PvdA-fractie wil hij Defensie ook de gelegenheid geven om te bekijken hoe Defensie zich de komende jaren gaat ontwikkelen. Het is mogelijk dat wapensystemen veranderen. Maar evenzeer is mogelijk dat Defensie andere prioriteiten gaat stellen. De terroristische aanslagen van 11 september hebben wat dat betreft veel veranderd. Timmermans wil dan ook dat de volgende minister van Defensie een nieuwe Defensienota uitbrengt.

Parlementaire enquête
Het voorstel van de PvdA-fractie zou op dit moment zijn om de huidige F-16’s eerst de 6000 vlieguren vol te laten maken. „Ik ga daarbij uit van de afgesproken levensduur”, aldus Timmermans, die de vliegers „in geen geval risico’s” wil laten lopen. Daarna moet de luchtmacht over op JSF, Eurofighter of Rafale. Welke het wordt, hangt wat Timmermans betreft gewoon af van prijs en kwaliteit. „Ik heb eerlijk gezegd geen zin om over vijftien jaar te verschijnen voor een parlementaire enquêtecommissie om uit te leggen waarom ik op een namiddag in 2002 14 miljard voor de JSF heb uitgegeven.”

Als het gaat om prijs en kwaliteit wil Timmermans wel kwijt dat de JSF wat hem betreft „technisch en operationeel een straatlengte voorligt op de concurrentie.” Hij kan zich ook goed voorstellen dat de luchtmacht het Amerikaanse toestel graag ziet komen. „Onze hele luchtmacht is momenteel sterk gericht op de VS. Kiezen we voor een Europese concurrent, dan brengt dat een ingrijpende omslag met zich mee. Dat gegeven spreekt wel in het voordeel van de JSF.”

Kosovo-oorlog
Dat de Koninklijke Luchtmacht sterk gericht is op de VS, geeft volgens Timmermans een voorsprong op andere Europese luchtmachten. „In de Kosovo-oorlog hebben we met onze F-16’s laten zien dat we in staat zijn geheel geïntegreerd met de Amerikanen op te treden. Dat voordeel kun je wat mij betreft niet zomaar wegcijferen.”