Niet op vaderlandse bodem, maar in de vluchtelingengemeenten van Londen en Emden laat de behoefte aan Nederlandstalige, berijmde psalmen voor de eredienst zich het eerst voelen. Terwijl de hagenpreken in de Nederlanden nog op zich laten wachten en Beza in Genève nog druk bezig is met de voltooiing van de Franse psalmberijming, worden in Londen al Nederlandstalige calvinistische diensten belegd en begint de dichter Jan Utenhove aan een Nederlandse versie van de psalmen.Wereldse melodieën

Toch is Utenhove niet de eerste. De oudste volledig Nederlandse psalmberijming dateert al uit 1540 en is samengesteld –wellicht ook gemaakt– door een Utrechtse edelman, Willem van Zuylen van Nijevelt. Onder de titel ”Souter­liedekens” (souter = psalter) is die berijming de geschiedenis ingegaan.

De auteur heeft een nobel doel: hij wil de jeugd in plaats van „sotte vleeschelike liedekens” iets goeds geven om te zingen, tot Gods eer. Dus zorgt hij voor stichtelijke psalmteksten, die gezongen kunnen worden op de melodieën van diezelfde wereldse liedjes.

De bundel is enorm populair en beleeft talloze herdrukken. Niettemin groeit het wantrouwen tegen de ”Souterliedekens” in de loop van de jaren. Rooms-katholieken beschouwen ze steeds meer als teksten uit het hervormingsgezinde kamp, terwijl gereformeerden ze –vanwege de vrije bewerking en de wereldse melodieën, waarop zelfs gedanst kan worden– niet geschikt vinden voor de eredienst.

Heeft Calvijn zelf niet benadrukt dat er verschil moet zijn tussen muziek in en buiten de kerk? In de kerk klinkt de muziek voor God en Zijn engelen, en zulke liederen, bedoeld om het hart van de mensen in vlam te zetten bij het aanroepen en loven van God, moeten aan hogere eisen voldoen dan alle andere liedjes.

Voor de eredienst zijn de ”Souterliedekens” dan ook nooit gebruikt. Op dat punt is de berijming van Jan Utenhove wel degelijk de eerste.

Utenhove, een gestudeerde Gentse edelman, moet in 1544 vluchten voor de inquisitie. Hij heeft meegeschreven aan het toneelstuk ”De evangelische leraer”, een hervormingsgezind rederijkersspel, en bovendien heeft hij de opvoering ervan op het landgoed van zijn vader georganiseerd. Dat alles is aanleiding tot hevige vervolgingen in het hele gebied tussen Gent en Oudenaarde. Met zeventien andere verdachten gaat Utenhove in ballingschap.

Zwervend bestaan

In de jaren die volgen, leidt hij een zwervend bestaan. Eerst komt hij terecht in Straatsburg, waar hij kennismaakt met het verschijnsel gemeentezang. Later ontmoet hij Bullinger in Zürich en Calvijn in Genève. In 1549 vestigt hij zich in Londen, waar hij actief betrokken is bij de vorming van een Nederlandse gemeente. Twee jaar later verschijnt er een dun boekje met tien berijmde psalmen van zijn hand, aangevuld met het ”Vader onse” en het ”Credo”. Dat boekje staat aan het begin van de Nederlandse gemeentezang in de gereformeerde traditie.

In de loop van de jaren werkt Utenhove ijverig verder aan zijn psalter. Eerst in Emden en Polen –waar hij vanwege de vervolgingen onder Bloody Mary tijdelijk terechtkomt–, later weer in Londen. Heel nauwkeurig en Schriftgetrouw is hij bezig. In 1557 heeft hij 25 psalmen berijmd, een jaar later 38, drie jaar later 100. Maar pas in 1566, kort na zijn dood, verschijnt de berijming van alle 150 psalmen.

Dankzij dat geleidelijke ontstaan is ook nu nog zichtbaar hoe Utenhove zich eerst heeft laten inspireren door de ”Souterliedekens” en Duitse geestelijke liederen, maar steeds meer de neiging krijgt om de –inmiddels bekend geraakte– Geneefse melodieën te gebruiken.

Voor de hierbij afgedrukte Psalm 42 is dat overigens niet het geval: die psalm is geschreven tijdens Utenhoves verblijf in Polen en hij heeft er een Poolse melodie voor gebruikt. Het vergt daarbij weinig inlevingsvermogen om te bedenken dat juist deze psalm de dichter, voortdurend in ballingschap, zwervend van de ene plaats naar de andere, verlangend naar een gemeente die in vrijheid kan samenkomen, in het bijzonder moet hebben aangesproken.

Verwarring

Na zijn dood zingt de gemeente van Londen nog een paar jaar uit zijn berijming, maar dan gaan er stemmen op om de inmiddels verschenen berijming van Datheen in te voeren. Vooruitlopend op de beslissing van de kerkenraad zijn er al gemeenteleden die „de Psalmen Datheni in de kercke mede kochten ende songhen; maekende als een groot discord”, zodat er dagelijks „confusie” wordt aangericht. Om aan de verwarring een einde te maken, besluit de kerkenraad in 1571 om inderdaad Datheen in te voeren.

Saillant detail: een van de ouderlingen, de kunstschilder Lucas de Heere, heeft zelf óók een niet onverdienstelijke berijming van 37 psalmen op zijn naam staan. Maar hij steunt het besluit om Datheen te gaan gebruiken: het gaat immers niet om waardering voor eigen werk, maar om dienstbaarheid aan de gemeente.

Dit is het tweede deel in een serie over psalmberijmingen. Volgende week deel 3: Petrus Datheen.

Psalm xlij

1. Als een hert haeckt na waterbeken,

Na dat hy langhe is bejaeght,

So haeckt myn siele vol ghebreken,

Tot dy, myn God onversaeght.

Myn siel durst vast tot mynen God,

Myn levendigh lot,

Wanneer sal ick doch toetreden,

End anschauwen dat aenschyn Gods?

5. D’een drucks diepte treckt d’ander vast na

Mits t’gheruysch dyns sluysen breydt,

Die my swaerlick overvallen daer

Met golven der teghenheyt,

Die Heer sal noch na myn vermoen

Ghenade my doen:

Dewyl wil ick alle nachte,

Onsen Heere God prysen koen.

Jan Utenhove, 1559