Nog twaalf dagen en dan moet het er liggen: het advies van de Sociaal-Economische Raad (SER) met alternatieven voor een verhoging van de AOW-leeftijd. Het kabinet besloot dit voorjaar dat die leeftijd omhoog moet van 65 naar 67 jaar, maar het hield een achterdeur open: de SER kreeg tot 1 oktober de tijd om een betere manier bedenken die net zo veel (jaarlijks 4 miljard, volgens het Centraal Planbureau) bespaart. Werkgeversorganisaties, vakbonden en onafhankelijke kroonleden van de SER zijn al tijden hevig aan het vergaderen, maar volgens ingewijden zit het overleg muurvast.Terug naar het begin. Wat is de AOW en wie heeft hem bedacht?

De AOW staat voor Algemene ouderdomswet. Iedereen die ouder is dan 65 jaar en tussen zijn of haar 15e en 65e in Nederland heeft gewoond, heeft recht op een basispensioen. Een gehuwde oudere krijgt ongeveer 8800 euro bruto per jaar; een alleenstaande krijgt meer, zo’n 12.800 euro. De AOW kent een toeslag voor partners jonger dan 65 jaar die weinig of geen inkomsten hebben. Vanaf 2011 geldt die alleen nog voor partners vanaf 55 jaar; in 2015 wordt hij afgeschaft. De AOW is opgezet volgens het omslagstelsel: iedereen die in Nederland inkomstenbelasting betaalt en nog geen 65 jaar of ouder is, draagt er via een premie aan bij.

De eerste sociale regelingen ontstonden in een tijd waarin ouderdom haast altijd tot armoede leidde. Voorbeelden zijn de Ongevallenwet uit 1901 en de Invaliditeitswet uit 1919. Ze zorgden ervoor dat werknemers die niet meer konden werken toch een inkomen kregen. In 1909 kwam de Vrijwillige Ouderdomsverzekering (VOV), die „niet-loontrekkers” de kans gaf zich te verzekeren.

Vlak na de Tweede Wereldoorlog, in 1947, loodste minister Drees (Sociale Zaken) de Noodwet ouderdomsvoorziening door het parlement – hij kreeg daarvoor de bijnaam vadertje Drees. Het was de eerste wet waarbij nationale solidariteit werd toegepast: er gold geen inkomensgrens. Eigenlijk was het een compromis tussen een verzekering en een staatspensioen. Mensen konden zelf voor aanvulling zorgen, via een bedrijfspensioen bijvoorbeeld. Christelijke partijen waren overigens niet zo happig op een staatspensioen: dat was veel te socialistisch. Tien jaar later, toen Drees premier was en Suurhoff minister van Sociale Zaken, verving de AOW de noodwet.

Waarom kwam een verhoging van de AOW-leeftijd in beeld?

Directe aanleiding is de crisis: er moet worden bezuinigd. Langer doorwerken betekent dat er langer belasting wordt betaald en er meer binnenkomt aan premies.

En dan is er de vergrijzing. Minder werkenden moeten de uitkering van meer ouderen betalen. Terwijl het aantal Nederlanders tussen de 20 en de 65 jaar de komende dertig jaar met ongeveer 1 miljoen afneemt, groeit het aantal 65-plussers met zo’n 2 miljoen, schetst minister Donner (Sociale Zaken). „In het jaar dat de AOW werd ingevoerd, waren er voor iedere AOW’er zes potentiële premiebetalers AOW. Nu zijn dat er nog maar ruim vier. En als we niets doen, dan daalt dat de komende dertig jaar tot twee.”

Een mogelijke verhoging hangt al in de lucht sinds 1957. PvdA’er Suurhoff realiseerde zich bij de invoering reeds dat vergrijzing een bedreiging kon vormen voor de financiering van de AOW. Als oplossing suggereerde hij op termijn een verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd. In 1985 adviseerde een staatscommissie die de vergrijzing onderzocht dat ook; in 1994 leed het CDA een historisch verlies mede als gevolg van een aankondiging over dit onderwerp – en tot nu toe schoof de politiek het onderwerp voor zich uit.

Wie is vóór?

Het kabinet: een coalitie van CDA, PvdA en ChristenUnie. Partijen denken wel verschillend over de invulling van verhoging. Ook werkgeversorganisatie VNO-NCW is voor, en ziet in de maatregel kansen om de krapte op de arbeidsmarkt en de vergrijzing op te vangen.

Bekende economen als de Tilburgse hoogleraar Lans Bovenberg, die betrokken is bij het overleg in de SER, en de Amsterdamse hoogleraar Sweder van Wijnbergen, noemen de maatregel eveneens noodzakelijk.

Wie zijn tegen? Waarom?

Fervent tegenstander is vakcentrale FNV. De bond betoogt onder andere dat de bezuiniging op de AOW vooral lagere en middeninkomens treft. De stijgende kosten van de AOW worden overschat, aldus FNV, en verder zullen de aanvullende pensioenen van het groeiende aantal 65-plussers voor een steeds hogere belastingopbrengst zorgen – zo’n 4 miljard, ongeveer het bedrag dat het ophogen van de AOW-leeftijd naar 67 jaar oplevert.

FNV denkt daarnaast dat het plan van het kabinet helemaal geen besparing van 0,7 procent van het bruto binnenlands product (bbp) betekent: „Veel oudere werknemers worden werkloos, arbeidsongeschikt of komen in de bijstand.” MHP, vakcentrale voor middengroepen en hoger personeel, is ook tegen verplicht doorwerken na 65.

Vakbond CNV is bereid te praten over verhoging. Maar eerst moet er meer worden gedaan om mensen die nu aan de kant staan aan een baan te helpen, en moeten zes van de tien mensen tussen de 60 en 65 betaald werk hebben. Net als FNV vindt CNV dat wie een hoog inkomen heeft extra moet bijdragen. „Dus schrap de hypotheekrenteaftrek boven een miljoen, belast inkomens boven de Balkenendenorm extra en fiscaliseer de AOW.” (Fiscalisering betekent dat de AOW meer uit de algemene belastingmiddelen wordt gefinancierd –waardoor bijvoorbeeld ook rijke 65-plussers meebetalen– en minder uit premies door werkenden.) Pas als dit allemaal tekortschiet, kan verhoging een optie zijn, zegt CNV. En dan stapsgewijs, met een maand per jaar, en ingevoerd vanaf 2016.

In de politiek zeggen SP en PVV dat 65 jaar 65 moet blijven. Zij noemen verplicht doorwerken tot 67 oneerlijk –mensen met zware beroepen en een laag inkomen worden het meest gedupeerd– en vinden dat vervroegd uittreden mogelijk moet blijven.

Hoe doen andere landen het?

Meer mensen in Europa zien de datum waarop ze met pensioen mogen een stukje verschuiven. In Duitsland gaat de AOW-leeftijd vanaf 2012 –in een periode van 18 jaar– in stapjes naar 67 jaar, in Engeland gebeurt dat geleidelijk naar 68 jaar. Ook in de Verenigde Staten wordt de pensioenleeftijd 67 jaar.

In Scandinavië ligt het anders. Noren mogen kiezen. De leeftijd ligt daar op 67 jaar, maar zij kunnen ook op hun 62e met pensioen. Dan krijgen ze gewoon een lager bedrag. Werken ze door tot hun 70e, dan ontvangen ze juist meer. Zweden heeft een vergelijkbaar systeem ingevoerd.

Wat betekent de voorgestelde verhoging van het kabinet voor iemand die nu 20 jaar is? En voor iemand die 64 is?

Het kabinet is niet van plan de maatregel zonder enige overgang in te voeren. Hoe het precies gaat, is nog niet besloten, maar mensen die vlak voor hun pensioen staan hoeven niet opeens twee jaar langer te werken. Een mogelijk scenario is dat ouderen die op het moment van de invoering van een hogere AOW-leeftijd 64 jaar zijn, slechts een maand langer hoeven te werken. Mensen van 63 mogen dan twee maanden langer aan de slag blijven, en dan zo verder terug tot 41 jaar. Een twintiger kan wel rekening houden met een pensioenleeftijd van 67 jaar. Maar zo ver is het nog niet. Eerst de SER nog.