De zwarte studenten van de Medische Universiteit van Zuid-Afrika (Medunsa), een overblijfsel van de apartheid, zijn toegewijde en enthousiaste leerlingen. Ze vatten over het algemeen hun studie zeer ernstig op, serieuzer dan veel blanken aan andere Zuid-Afrikaanse universiteiten, zo vertelt een hoogleraar die het weten kan, omdat hij met beide ervaring heeft.

Maar tussen de Medunsa-studenten en hun blanke collega’s elders bestaat één levensgroot cultureel verschil: de Medunsa-studenten geloven nog steeds in de magische krachten van toverdokters. Uit een peiling blijkt dat liefst negen van de tien zwarte studenten bij ziekte eerst een toverdokter raadplegen voordat zij zich onderwerpen aan ‘westerse’ geneeskunde. Met andere woorden: het traditionele geloof in witchcraft is zo diepgeworteld dat zelfs een academische studie er geen vat op heeft. Of anders gezegd: de geheimzinnigheid van de toverdokter overwint de logica van de moderne geneeskunst.

Zwarte Afrikanen staan al eeuwen bloot aan westerse invloeden en gebruiken. Ook hier is de computer doorgedrongen en in menige hut staat een pc, verbonden met internet. Maar de in westerse ogen primitieve tradities en mysterieuze overtuigingen lijken voor altijd wortel te hebben geschoten. Daar kan geen computer tegenop. En het maakt niet uit of men nu wel of niet een godsdienstige overtuiging bezit: witchcraft blijft hardnekkig bestaan naast het geloof. Een onderzoek heeft dat uitgewezen.

Studie
Medewerkers van de Rhodes-universiteit in Grahamstown in de Oost-Kaap hebben zojuist een studie gepubliceerd over het hoe en waarom van witchcraft, in het Nederlands nogal minachtend toverij genaamd. De sociologen Monde Mtongana en Luvo Gazi bezochten daartoe een zwarte stad, Duncan Village (80.000 inwoners) en een zwart dorp op het platteland, Newlands, met ongeveer hetzelfde aantal inwoners. Beide hebben gemeen dat de bevolking er overwegend arm en werkeloos is. Newlands heeft geen elektriciteit, geen wc’s en de wegen zijn onverhard, terwijl in Duncan Village wel alle stadse gemakken voorhanden zijn en er in één buurt, Gompo, zelfs sprake is van (bescheiden) welvaart.

De eerste conclusies van hun onderzoek waren: jaloezie is de oorzaak van alle conflicten die aan toverij ten grondslag liggen, en: het geloof in de toverdokter is in de arme buurten van de steden net zo sterk als op het platteland.

In de ‘rijke’ buurt Gompo werd wel over toverij gesproken, maar de bewoners konden geen voorbeelden geven van toverpraktijken in hun buurt.

Maar de onderzoekers kregen in de armere buurten en op het platteland van iedereen het een of andere verhaal te horen over het werk van toverdokters. Als een rode draad liep jaloezie door al die verhalen heen. Een man in Duncan Village vertelde dat hij al jaren werkeloos is, voornamelijk vanwege de pijn in zijn voeten. Een aantal jaren geleden had hij het uitgemaakt met zijn vriendin. Op een avond kwam hij ietwat aangeschoten thuis en zag nog net hoe zijn ex-vriendin een vloeistof in zijn schoenen goot. Door zijn drankgebruik viel hij meteen in slaap maar wat er die avond was gebeurd kon hij zich plotseling weer herinneren toen hij zijn schoenen aantrok. Meteen daarna kreeg hij in beide voeten hevige pijn. De diagnose van de toverdokter luidde: „Je vriendin heeft je behekst." De patiënt kreeg traditionele medicijnen (muti), maar die hebben niet echt geholpen want hij kan nog steeds geen schoenen aan zijn voeten verdragen.

Bronnen
Zijn buurman vertelde dat hij vroeger heel onrustig sliep. Elke keer als hij ging slapen hoorde hij voetstappen in zijn woning, maar hij was de enige bewoner. Zijn toverdokter raadde hem aan om te verhuizen, want iemand zou het slecht met hem voor hebben. In zijn nieuwe huis heeft hij er geen last meer van. Wie de ‘schuldige’ in deze zaak is, heeft hij nooit kunnen ontdekken.

De onderzoekers stellen dat de armoede en de werkeloosheid onder de bevolking de bronnen van talloze conflicten zijn. Uit hun onderzoek blijkt heel duidelijk dat, met name in Duncan Village, het verschil tussen rijk en arm tot grote afgunst leidt, wat weer resulteert in onenigheid en beschuldigingen dat toverij wordt gebruikt om de ander dwars te zitten.

In feite is het in Zuid-Afrika bij de wet strafbaar om iemand van hekserij of toverij te beschuldigen. Maar de politie kan niet veel anders doen dan alleen op te treden als iemand aanwijsbaar iemand anders schade berokkent. Mensen van wie wordt gezegd dat ze zich bezighouden met toverij, kunnen wegens gebrek aan bewijs niet worden vervolgd, want hoe bewijs je dat iemand een vloek over je heeft uitgesproken?

Toverij wordt volgens de ondervraagden (inclusief vrouwen) altijd en uitsluitend bedreven door vrouwen. Het woord heks is dan ook prominent aanwezig in elke zwarte taal.

Volgens de ondervraagden kan de materiële ontwikkeling van een gemeenschap ertoe bijdragen dat de beschuldigingen van toverij verminderen, want meer banen betekent meer geld, en minder onderlinge jaloezie. Toch zal volgens de geënquêteerden witchcraft nooit helemaal verdwijnen, want het is zo oud als Afrika en zit diep ingebed in het collectieve geheugen van de mensen. Het hoort er gewoon bij.