In kamerdebatten kan hij als geen ander conflicten uiteenrafelen en kwesties op scherp zetten. Toch heeft de 45-jarige De Graaf zich in eigen kring niet als een groot leider weten te ontwikkelen en was hij al helemaal geen stemmentrekker.

Na de halvering bij de vorige verkiezingen kreeg hij van zijn fractie nog nieuw krediet, maar zijn positie werd gisteravond vrijwel onhoudbaar na het tweede verlies op rij. De partij liep terug van zeven naar zes zetels. Wijselijk hield hij de eer aan zichzelf. Al rond middernacht, toen het verlies vaststond, maakte hij bekend zich niet meer als fractievoorzitter beschikbaar te stellen. Wel wil hij in de Kamer blijven.

Zijn besluit heeft ongetwijfeld te maken met de beschikbaarheid van een opvolger. Algemeen wordt aangenomen dat nummer twee op de lijst, Lousewies van der Laan, de nieuwe aanvoerder van de fractie wordt. In Den Haag is zij weliswaar nieuwkomer, maar zij kan bogen op ervaring in het Europees Parlement. Daar maakte ze naam als een intelligent en fanatiek debater.

Binnen D66 gingen enkele maanden geleden al stemmen op om De Graaf aan de kant te zetten. Ook de grote andere verliezers van de verkiezingen van 15 mei -Melkert en Dijkstal- waren van het toneel verdwenen, zo werd aangevoerd. Dat De Graaf na de zware nederlaag bleef, lag overigens niet zozeer aan hemzelf als aan de fractie. Die moest zelfs druk op hem uitoefenen. Tijdens het laatste partijcongres bleek er nog steeds veel vertrouwen in hem te bestaan.

Redelijkheid is het handelsmerk van D66 en ook van De Graaf. Hij studeerde in Nijmegen. Later werd hij ambtenaar. Hij bracht het tot plaatsvervangend directeur politiebeleid op het ministerie van Binnenlandse Zaken. Tijdens zijn studententijd verkeerde hij in zowel linkse als meer traditionele kringen. Een blauwe maandag was hij lid van de Politieke Partij Radicalen, die later zou opgaan in GroenLinks. Daar voelde hij zich uiteindelijk niet thuis.

De Graaf is de jongste uit een katholiek gezin van zes kinderen. Zijn vader was burgemeester. Eerst in Lisse, later in Nijmegen. De Graaf senior zat vijftien jaar in de Tweede Kamer voor de Katholieke Volks Partij (KVP). „Kennelijk heb ik toch een klap van de molenwiek gekregen. Ik ben katholiek opgevoed, ben misdienaar geweest. Hans van Mierlo komt ook uit een katholiek milieu. Van Boxtel idem dito. Het geeft een band.”

De Graaf was op 15 mei vorig jaar voor de eerste keer lijsttrekker, nadat hij vier jaar daarvoor nog te licht was bevonden. Het verlies dat zijn partij woensdag leed, houdt volgens hem verband met zijn uitsluiting bij de grote lijsttrekkersdebatten op tv. Ook de nek-aan-nekrace tussen Balkenende en Bos heeft D66 parten gespeeld. Maar het fletse imago van De Graaf is misschien wel de belangrijkste factor geweest. Onder paars werden typische D66-strijdpunten zoals de liberalisering van euthanasie en het homohuwelijk doorgevoerd, maar hij wist dat niet te verzilveren.

Met zes zetels heeft D66 een nieuw dieptepunt bereikt. De partij die ooit beloofde het politieke bestel te zullen opblazen, lijkt nu vooral zelf het einde te naderen. De grote vraag is of de opvolger van De Graaf dat tij kan keren.