Kruisvaarders voor mensen in nood
De zwarte mantel die zij op hun jaarlijkse ridderdag dragen, verwijst naar de man naar wie hun beweging is vernoemd: Johannes de Doper. Op de stof is een wit kruis met acht punten geweven, symbool van de zaligsprekingen. De leden van de Johanniter Orde in Nederland zien in Jezus’ woorden een belangrijke inspiratiebron bij hun inzet voor mensen in nood. „Wij willen troost, zorg en aandacht geven”, zegt een van hen in een nieuw, informatief boek over de orde.
Op hun jaarlijkse ridderdag in Zeist vormen de leden van de Johanniter Orde een opvallende verschijning. De ridders en dames, allemaal lid van de protestants-christelijke adel in Nederland, komen met veel ceremonieel vertoon bijeen in Slot Zeist en lopen vervolgens in optocht naar de kapel van de evangelische broederschap voor een speciale kerkdienst. Iedereen draagt bij die gelegenheid een zwarte mantel met daarop een wit, achtpuntig kruis.Voor veel baronnen, baronessen, jonkheren en jonkvrouwen vormt het moment waarop jonge edelen tot de orde toetreden het hoogtepunt van de dag. Dat gebeurt op een bijzondere manier. Voorovergebogen op een knielbank krijgen de nieuwkomers drie slagen met een zwaard op de linkerschouder. Daarmee worden zij tot ridder of dame geïnstalleerd. „Een indrukwekkende plechtigheid”, zegt jhr. dr. P. A. C. Beelaerts van Blokland.
De Utrechtse oud-commissaris van de Koningin doet zijn uitspraak in het boek ”Honderd jaar Johanniter Orde in Nederland”, waarin de geschiedenis van de protestants-christelijke adelsvereniging goed gedocumenteerd uit de doeken wordt gedaan. Bij de viering van het eeuwfeest, zaterdag, kreeg koningin Beatrix het eerste exemplaar overhandigd uit handen van de coadjutor van de orde, jhr. mr. J. P. de Savornin Lohman.
Koninklijk Huis
De Johanniter Orde heeft nauwe banden met het Koninklijk Huis. Niemand minder dan prins Hendrik, echtgenoot van koningin Wilhelmina, gaf in 1909 de aanzet tot de vorming van een Nederlandse afdeling van een beweging die haar vleugels in Europa breed heeft uitgeslagen. Prins Bernhard heeft de orde vijftig jaar lang geleid. Zowel koningin Beatrix als prins Willem-Alexander is er lid van.
De Johanniter beweging zelf is vele eeuwen ouder. Zij ontstond in de tijd van de kruistochten, toen christenen, vaak onder aanmoediging van de paus, het Heilige Land wilden vrijwaren van vijandelijke invloeden. Slachtoffers van de bloedige oorlogen werden door de Johanniters opgevangen in ziekenhuizen in Jeruzalem. Overigens konden niet alleen de gewonde kruisridders, maar ook zieke pelgrims een beroep op de zorg van de lekenbroeders doen.
De Johanniters ervaren de link met de kruisvaarders niet als een smet op het blazoen. Het tegendeel blijkt het geval te zijn. „De strijd om de heilige plaatsen kunnen we begrijpen, maar niet goedkeuren”, zegt ds. C. van Dongen, predikant van de orde, in het jubileumboek. Maar de zorg die de Johanniters besteedden aan gewonden en zieken, is volgens hem „een van de weinige positieve gevolgen” van de kruistochten, „een wit randje aan een zwarte bladzijde in de historie.”
De Reformatie leidde tot een scheuring in de orde. De rooms-katholieken gingen verder als de Maltezer Orde, de protestanten als de Johanniter Orde. Beide bewegingen bloedden in Nederland in de eeuwen daarna zo goed als dood, totdat prins Hendrik in 1909 tot heroprichting van de Johanniter Orde kwam. Twee jaar later volgden de rooms-katholieken. Beide adellijke organisaties werken inmiddels nauw samen.
Geheimzinnigheid
Volgens ds. Van Dongen spelen de zaligsprekingen een belangrijke rol bij de hulpverlening door de ridders en dames. Naar zijn overtuiging moedigen zij aan tot hulp, troost, bescheidenheid, rechtvaardigheid, empathie, integriteit, vrede en geloof. „Wij zijn al eeuwen geen gewapende kruisridders meer, maar we zien onszelf wel als kruisvaarders voor de hulpbehoevende mensen”, aldus voorzitter jhr. mr. J. P. de Savornin Lohman.
Samen met een leger van enkele duizenden vrijwilligers zetten de 600 Johanniter edelen zich in voor hulp aan daklozen, armoedebestrijding, recreatieve activiteiten voor mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking. De orde is actief betrokken bij tal van projecten in ziekenhuizen, zorginstellingen en hospices. Ze geven een handreiking die, aldus ds. Van Dongen, „vooral niet paternalistisch mag overkomen.”
Volgens De Savornin Lohman klopt de indruk dat de Johanniters hun werk vrij geruisloos en onzichtbaar doen en dat zij voor het bredere publiek alleen in beeld komen op de jaarlijkse ridderdag in Zeist. „De geheimzinnigheid die nog vaak rond de orde hangt, willen we afschudden”, zegt hij in het boek. „We hebben er geen behoefte aan onszelf te manifesteren, maar publiciteit over projecten is prima.”
N.a.v. ”Honderd jaar Johanniter Orde in Nederland. 1909-2009”, door Monda Heshusius; uitg. Waanders, Zwolle, 2009; ISBN 978 90 4008 619 9; 240 blz.; € 34,95.
De mantel van prins Bernhard
Prins Bernhard gaf op de kop af vijftig jaar, van 1954 tot aan zijn dood in 2004, leiding aan de Johanniter Orde. Ooit hielp hij tijdens een ridderdag in Den Haag erelid jhr. V. H. de Villeneuve uit de brand.
Toen De Villeneuve op de plaats van bestemming kwam, ontdekte hij dat hij zijn zwarte mantel met kruis was vergeten. Die had hij nodig voor het zogenaamde cortège, een processie van Johanniter ridders.
„Ik heb mijn dochter gebeld en gevraagd stante pede naar Den Haag te komen. Toen we ons gingen opstellen had ik nog steeds geen mantel. De prins keek me vragend aan. „Mijn mantel is onderweg naar hier, met mijn dochter.” „Geen probleem”, zei hij, „neem mijn mantel maar. Als u zonder mantel binnenkomt, kijkt iedereen op. Als ik zonder mantel binnenkom, zal nooit iemand er iets over zeggen. U krijgt mijn mantel.” Hij stond erop. Zo was hij.”
