Het lijkt voor politieke partijen die er gunstig voor staan een nachtmerrie: zwevende kiezers die kort voor de verkiezingen massaal oversteken naar de concurrentie. In theorie kan zich in de laatste fase nog een aardverschuiving voordoen. Als alle zwevende kiezers besluiten op dezelfde partij te stemmen, kunnen er zo maar tientallen kamerzetels extra naar een bepaalde partij gaan.

Toch is dat geen realistisch scenario. „Als kiezers zweven, wil dat nog niet zeggen dat ze het absoluut niet weten. De meesten hebben een lichte voorkeur. Het is onwaarschijnlijk dat ze daarvan massaal terugkomen,” zegt Henk Foekema van het NIPO.

Het onderzoeksbureau vroeg vorige week aan zwevende kiezers op welke partij waarschijnlijk hun keuze zou vallen en hoe groot de kans daarop is. Daaruit kwam een gemiddelde van 60 tot 70 procent. Anders gezegd: veel kiezers zweven wel, maar kunnen toch al met een slag om de arm aangeven welk hokje ze rood zullen maken.

Desondanks is er voor de grote politieke partijen de laatste dagen van een campagne nog veel te halen. „Een zetel of vijf”, schat politicoloog prof. Philip van Praag van de Universiteit van Amsterdam. Daarom begrijpt hij niet dat sommige partijen, zoals GroenLinks, de campagne al min of meer hebben stopgezet. „Dat lijkt me niet slim.”

Spectaculaire verrassingen verwacht hij morgen niet. „De trends die zich al weken voor de verkiezingen in de peilingen aftekenen, zijn betrouwbaar. Dat leert onderzoek door de jaren heen.”

Een uitzondering maakt hij voor de verkiezingen van 15 mei vorig jaar, maar die hadden een uitzonderlijk verloop. „Overigens bleek ook toen uit vervolgonderzoek dat de zege van het CDA zich al ruim van tevoren aftekende. Dat was minder een verrassing dan wel is voorgesteld.”

Toch wil Henk Foekema van het NIPO een verrassende stembusuitslag zeker niet uitsluiten. „Peilingen zijn minder betrouwbaar dan de weersverwachting. Het stemgedrag van het grote aantal zwevende kiezers blijft een ongewisse en tegelijk invloedrijke factor. Het verschijnsel van de zwevende kiezer is steeds belangrijker geworden. De tijd van de verzuiling ligt ver achter ons.”

Verrassingen bij de stembusuitslag kunnen het gevolg zijn van de peilingen zelf. Als de peilingen een duidelijke winnaar laten zien, zoals op dit moment PvdA-lijsttrekker Bos, vertonen zwevende kiezers de neiging ook op die partij te stemmen. Mensen horen graag bij een winnaar. „Maar peilingen kunnen ook strategisch stemmen uitlokken”, zegt Foekema. „Als Bos lijkt te gaan winnen, kunnen andere kiezers besluiten juist op Balkenende te stemmen.”

Grote betekenis wordt toegekend aan de laatste lijsttrekkersdebatten. Van Praag: „Een tv-debat kan van grote invloed zijn, maar dan moet het een opmerkelijk verloop hebben. Denk aan het historische debat met Fortuyn en Melkert van maart vorig jaar.”

Het laatste tv-lijsttrekkersdebat van deze campagne wordt vanavond gevoerd bij de publieke omroep. Als het geen overduidelijke winnaar of verliezer oplevert, zal de invloed op de zwevende kiezer volgens Van Praag beperkt zijn. „Het eerste tv-debat bij RTL4, waarin Bos het opvallend goed deed en Balkenende tegenviel, is heel bepalend geweest. Ik verwacht nu geen grote veranderingen meer.”

Daarentegen houdt de bekende onderzoeker Maurice de Hond er rekening mee dat het tv-debat van vanavond nog een forse verschuiving teweeg zal brengen, mogelijk zelfs van tien zetels. Hij zei dat gisterochtend in een radio-interview. Maar De Hond ligt de laatste weken onder vuur omdat hij met een omstreden onderzoeksmethode zou werken. De Hond wees erop dat een grote groep kiezers die al een keuze gemaakt zegt te hebben, nog van mening kan veranderen. Foekema van het NIPO onderkent dat risico, maar vindt een getal van tien zetels aan de hoge kant.