De Evangelisch-Altreformierte Gemeinde van Emden was maandag gastvrouw bij het begin van de nieuwe zittingsperiode van de gereformeerde synode. Een bijeenkomst die als historisch te boek zal staan. Het is de laatste gereformeerde synode vóór de fusie van de drie SoW-kerken, die waarschijnlijk eind dit jaar haar beslag krijgt. En het is een synode in een stad waar ook de eerste synode van de Gereformeerde Kerk in wording -midden in de Tachtigjarige Oorlog- werd gehouden.

Niet voor niets kreeg de geschiedenis gistermiddag een belangrijke plaats tijdens het informele programma dat de 75 nieuwe synodeleden wachtte. Emden was halverwege de zestiende eeuw een onbetekenende plaats. In de winter van 1553/1554 meerden twee schepen met kleumende bootvluchtelingen in de havenstad aan. Het waren leden van de Nederlandse gereformeerde gemeente in Londen. Daarvóór hadden zij de Zuidelijke Nederlanden moeten verlaten vanwege de strenge vervolging van het calvinisme door de Spaans-Habsburgse machthebbers. Na in Engeland (vooral Londen) een korte tijd van rust en veiligheid genoten te hebben, moesten zij na de troonsbestijging van koningin Mary weer de boot nemen, letterlijk. Na tevergeefs aangeklopt te hebben in Denemarken en diverse Noord-Duitse steden kregen zij ten slotte een gastvrij onthaal in Emden.

Hun komst betekende het begin van een onstuimige groei van de stad. Kende de stad aanvankelijk zo’n 8000 inwoners, in 1580 was dat gegroeid naar tussen de 16.000 en de 20.000. Een stad dus die meer geloofsvluchtelingen -overwegend uit de Nederlanden afkomstig- telde dan gewone inwoners. Emden had zelfs in die tijd meer schepen dan heel Engeland. De overwegend welgestelde gereformeerden brachten de stad tot grote economische bloei. Het verval trad ook echter snel weer op, toen de kooplieden na het einde van de Tachtigjarige Oorlog weer terugkeerden naar Nederland.

Protestantse prediking was al in de jaren twintig van de zestiende eeuw in Emden te horen. Bekend werd de stad door de aanwezigheid van de Poolse reformator Johannes à Lasco, die van 1542 tot 1549 superintendent (protestants bisschop) van Oost-Friesland was, met als standplaats Emden. Van 4 tot 13 oktober 1571 vond in Emden de eerste synodale vergadering plaats van de ”gemeenten onder het kruis”. De synode was bedoeld om structuur te geven aan de vluchtelingengemeenten die in de verschillende Europese landen waren ontstaan. Er werd gewerkt aan de organisatie van de Gereformeerde Kerk in wording in de Nederlanden, toen nog voluit oorlogsgebied.

Emden heeft dus een rijke historie. De stad werd het Genève van het Noorden genoemd, moederkerk van Nederland, zei maandag ds. H. Heerspink, predikant van de Altreformierte Gemeinde van Emden. Emden bleef door de eeuwen heen wel goede Nederlandse contacten onderhouden. In de negentiende eeuw was er een goede verstandhouding tussen Duitse reformierten en Nederlandse afgescheidenen. De Altreformierten zijn in 1838 ontstaan na een conflict met de Reformierte Kirche, de landskerk in Duitsland. Her en der leefden de Altreformierte Gemeinden los van elkaar voort. De Altreformierte Gemeinde in Emden werd in 1856 gesticht door niemand minder dan ds. Cornelis van den Oever, wel eens aangeduid als ”de paus der kruisgezinden”. De Altreformierte predikant dr. G. J. Beuker zei maandag dat ook in Duitsland de Afscheiding steeds meer een repeterende breuk werd.

De Altreformierten besloten in 1923 zich aan te sluiten bij de Gereformeerde Kerken in Nederland. Overeenkomst in ligging en de aanwezigheid van goede contacten met Nederland gaven daarbij de doorslag. In de classis Bentheim -waar ooit de vader van dr. H. Bavinck, ds. Jan Bavinck, predikant was- werd nog tot in 1972 in het Nederlands gepreekt. Momenteel maken de dertien Altreformierte kerken als de Particuliere Synode Niedersachsen (met de twee classes Bentheim en Oost-Friesland) deel uit van de GKN.

Intussen toont Emden veel vergane glorie. De Altreformierte Gemeinde is er klein: zij telt zo’n 140 leden, en dat in een stad die steeds meer te lijden heeft van de secularisatie en afbraak van christelijke tradities, zei de Altreformierte predikant ds. Züchner. De Altreformierten zijn voorzichtig ’samen op weg’ met de Reformierte Kirche in Ostfriesland, een van de deelkerken van de Evangelische Kirche in Deutschland (EKD). Qua ligging zijn de Altreformierten te vergelijken met de Christelijke Gereformeerde Kerken, merkte dr. Beuker maandag desgevraagd op. Volgens ouderling Wiebe Bergsma loopt zijn kerk in Emden ongeveer 25 jaar achter vergeleken bij de GKN. En is dus behoudender. Vrouwelijke predikanten zijn weliswaar toegestaan, maar nergens is er nog een vrouwelijke predikant. Het zegenen van homoseksuele levensverbintenissen wordt door de Altreformierten sterk afgekeurd.

Intussen willen de Altreformierten niet mee met SoW in Nederland. Hun bezwaar geldt de nieuwe kerkstructuur, die het onmogelijk maakt om uit het kerkverband te kunnen treden zonder verlies van de eigendommen. De Altreformierten zullen waarschijnlijk wel afgevaardigden sturen naar de synode in Nederland.

Wie in de geschiedenis van de kerk in Emden duikt, ziet nog meer interessante stof tot vergelijkingen. Op de synode van 1571 werden de gereformeerde belijdenisgeschriften als grondslag van de toekomstige kerk in de Nederlanden aanvaard. Prins Willem van Oranje had het anders gewild. Hij wilde de Nederlandse protestanten binden aan de lutherse Confessie van Augsburg. De aanhangers daarvan genoten in het Duitse Rijk vrijheid van godsdienst en via diplomatieke kanalen zou dat wellicht ook in Nederland te realiseren zijn.

Anno 2003 hebben we te maken met een toekomstige Protestantse Kerk in Nederland, die zowel de gereformeerde als de lutherse belijdenis opgenomen heeft in de grondslag. De synode van 1571 in Emden liet in haar kerkorde het befaamde artikel opnemen dat geen kerk over andere kerken zal heersen, noch predikanten, ouderlingen en diakenen over elkaar. De protestantse kerk wilde antihiërarchisch zijn en zich presbyteriaal-synodaal organiseren. Maar zij keerde zich ook tegen het independentisme door alle kerken ertoe op te roepen zich te houden aan de kerkorde. Emden kende een evenwichtige kijk op de kerk, die zeker actueel is voor onze tijd.