Roel Kuiper schreef een boeiende studie over de verbindingskracht van de samenleving. Hij analyseert de problemen van de laatmoderne samenleving en tracht oplossingen aan te reiken.De studie van Kuiper gaat over het morele kapitaal van de samenleving. De moderne samenleving heeft die gedachte in hoge mate verwaarloosd. Moreel kapitaal is echter van groot belang, aldus Kuiper. „Een samenleving blijft stabiel en solidair, zo is mijn stelling, wanneer de belangrijkste morele waarden waarover een beschaving beschikt de relatienetwerken van de samenleving doortrekken. Die morele waarden vormen het moreel kapitaal van een samenleving.” Kuiper definieert moreel kapitaal als het vermogen om op een „zorgende manier bij de ander en bij de wereld te zijn.” In samenhang met de sociale filosofie van Herman Dooyeweerd, van de wijsbegeerte der wetsidee, tracht hij het concept moreel kapitaal operationeel te maken.

Secularisatie

Het boek bestaat uit drie delen. In het eerste deel wordt de relatie tussen de moderniteit en de moraliteit beschreven. Kuiper geeft een overzicht van de opkomst van de moderne samenleving waarin secularisatie, hedonisme en individualisering bekende fenomenen zijn.

Het tweede deel gaat over de vorming van moreel kapitaal. Het blijkt dat moreel kapitaal vooral wordt gevormd in „de meest duurzame en inclusieve sociale verbanden” zoals gezins- en familieverbanden. Op zichzelf is dit geen verrassende conclusie. Het is wel goed om dat in een boek als dit te lezen. Het onderstreept maar weer eens het grote maatschappelijke belang van het gezin als hoeksteen van de samenleving.

Ouderliefde

In het derde deel wordt aangegeven hoe moraal kapitaal in de samenleving kan worden ingezet. Duurzame sociale verbanden zijn een bron van kracht en creativiteit. Ook weer geen verrassende conclusie, maar wel een signalering die nog eens onderstreept hoeveel haken en ogen er zitten aan de huidige individualisering die allerwege krachtig gepromoot wordt. „Via de liefde van ouders en opvoeders leren kinderen zowel hun sociale leven als de wereld liefhebben.”

In hoofdstuk negen gaat Kuiper in op de morele betekenis van de staat. De staat reguleert de publieke betrekkingen in de samenleving. In dit verband ziet hij drie functies voor de staat. In de eerste plaats biedt de staat bescherming aan de burgers. In de tweede plaats zet hij zich in voor eendracht en in de derde plaats staat het handelen in het perspectief van de gerechtigheid. In zijn visie op de overheid bouwt Kuiper verder op de calvinistische denker Johannes Althusius (1557-1638) en meer nog op de idee van de soevereiniteit in eigen kring van Abraham Kuyper (1837-1920).

In dit hoofdstuk viel het me op dat ruiterlijk wordt erkend dat „geen enkele staatsleer ontkomt aan de erkenning van de transcendente structuur van het overheidsgezag.” Of dit ook betekent dat de overheid ten diepste geroepen is de tien geboden te handhaven in de samenleving wordt echter minder duidelijk in dit boek. Hier ligt dan ook een belangrijk dilemma.

Artikel 36

In de paragraaf over tolerantie wordt betoogd dat de vorming van een welverbonden politieke gemeenschap een van de hoofdtaken van de staat is. Vanuit het gereformeerd en klassiek-calvinistisch belijden zou je hier meer mogen verwachten. Artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis laat duidelijke taal horen over de overheidstaak. En Calvijn was niet erg geporteerd van pogingen om met minder genoegen te nemen, zoals de eerste Franse synode van 1559 dat juist wel wilde. Kortom, het vraagstuk van de theocratie heeft heel oude en respectabele wortels. De tegenstellingen erover ook!

Het boek besluit met een epiloog. Kuiper is van oordeel dat het herstel van de gemeenschap van onderop moet gaan en verloopt via de ontplooiing van moreel kapitaal. Daarbij moeten overheden zich vooral laten leiden door de „morele grondhoudingen die in de samenleving aan te treffen zijn.” Onwillekeurig rijst de vraag of dit bijvoorbeeld ook geldt voor morele houdingen die afwijken van de Bijbel. Wat dat betreft zou het boeiend zijn om de gedachten in dit boek eens te leggen naast zoiets als het homohuwelijk. Wellicht komen dan de dilemma’s scherper naar voren.

Concrete toespitsing

Kuiper schreef een vooral theoretisch boek over het morele kapitaal in de samenleving. Er is in dit boek veel goeds te vinden. Het verdient echter wel een meer concrete toespitsing naar de praktijk van alledag. Wellicht horen we daar in de toekomst ook nog iets over. Voor ingewijden is er in deze fundamenteel sociaal-wijsgerige bijdrage veel te vinden, alhoewel we het niet in alles met de schrijver eens zijn. Maar juist dat maakt het ook zo boeiend om dit boek te lezen.

N.a.v. ”Moreel kapitaal. De verbindingskracht van de samenleving”, door Roel Kuiper; uitg. Buijten en Schipperheijn, Amsterdam, 2008; ISBN 978 90 5881 392 3; 287 blz.; € 25,-.