Als de moeder van Jaap Willems een hersenbloeding heeft gehad, komen de familieverhoudingen op scherp te staan. Na haar herstel vraagt zij Jaap als oudste zoon haar financiële zaken te behartigen. Complex, want er zijn nogal wat bezittingen en Jaap hield zich altijd ver van geldelijke beslommeringen; zus Reina zorgde tot dan toe voor moeders geld. Zij had vaders leidersrol na diens overlijden in de familie overgenomen.Het verzoek leidt tot meer gespannen onderlinge verhoudingen. Reina wordt er boos om, verdenkt haar broers en moeder van gekonkel. Broer Bram wantrouwde al de manier waarop Reina moeders financiën behartigde. Niet ten onrechte. Al gauw blijkt dat Reina van haar moeder een schilderij ter waarde van 1 miljoen gulden heeft meegenomen als onderpand voor een lening van een van haar bedrijven.

Even later komt ook uit dat Reina moeders Zwitserse bankrekening met zwart geld fors heeft aangesproken ten bate van haar bedrijven. Om ermee te werken, zegt ze zelf. Het loopt echter niet zo best met haar zaken. Het gerucht gaat dat ze op een faillissement afstevent.

Pogingen van Jaap en Bram tot contact met Reina lopen op niets uit. Of ze reageert bot en argwanend, of eenvoudigweg niet.

Over de vraag hoe ze dit varkentje moeten wassen, verschillen de broers van mening. Bram wil zijn zus stevig aanpakken, zo nodig middels een rechtszaak. Jaap wil daarentegen de zaak in der minne schikken. Na lang aarzelen en na bedreigingen door Reina nemen de broers toch een advocaat in de arm.

Zwitserland

Jaap reist naar Zwitserland. Hij komt erachter dat Reina maar liefst 678.000 gulden van de rekening heeft opgenomen. Later blijkt Reina ook nog een paar ton te hebben verloren door riskante beleggingen. Moeder heft de rekening op en verdeelt de opbrengst onder haar zoons.

Even voor haar overlijden verkoopt moeder haar buitenhuis op Curaçao aan Bram. Reina hoort dit tijdens de begrafenismaaltijd en stapt woedend op. Achteraf zegt ze dat de koopsom te laag was.

De inventaris van het ouderlijk huis lijkt zonder al te veel problemen te kunnen worden verdeeld. Toch dient zich door het overlijden van moeder een vierde probleem in het boedelconflict aan. Bij de schilderijkwestie, de gestolen tonnen en het buitenhuis voegt zich moeders kapitale villa. Bram heeft er een koper voor gevonden, maar Reina weigert categorisch akkoord te gaan, omdat ze haar broers verdenkt van gesjoemel.

Ondertussen vindt Jaap een brief van vader aan Reina. Daaruit zou op te maken zijn dat vader het bewuste schilderij na het overlijden van moeder aan Reina wilde overdragen. Jaap houdt het schrijven in eigen beheer, als een soort wisselgeld.

Jaap en Bram schakelen een advocaat in. De man oogt vermoeid en hijgt naar het einde van zijn loopbaan, terwijl hij ondertussen wel 400 euro per uur rekent.

Jaap zet in op schikken, overeenkomstig het advies van de notaris. Een schikkingsgesprek mislukt echter. Bram wil nu de rechter inschakelen. Daar draait het ook op uit.

De rechtszaak komt er, de tegenaanval ook. Reina beweert dat haar moeder wilsonbekwaam was, wat Jaap en zijn broer enorm tegen de borst stuit. Ondertussen proberen zij het pleidooi van hun advocaat aan te scherpen, want dat bevalt hun totaal niet.

Verongelijkt

Tijdens de zitting toont hun advocaat zich verongelijkt dat de rechtbank de Zwitserse rekening buiten beschouwing wil laten omdat het om zwart geld gaat. Hij maakt een onvolwassen indruk, terwijl Reina’s advocaat het pleidooi meesterlijk voert. Bram en zijn broer twijfelen aan de goede afloop van de zaak, hun advocaat echter niet – en gaat langdurig op vakantie.

Na negen maanden baart de rechtbank een tussenvonnis. Bram en Jaap vangen bot in de kwestie van de Zwitserse rekening, terwijl het Curaçaose buitenhuis opnieuw moet worden getaxeerd. Dat levert voor beide partijen meer kosten op. In hun ontzetting zien de broers over het hoofd dat ze op de andere punten wel gelijk krijgen: het schilderij moet bij de boedel worden gevoegd en moeders villa is wel juist getaxeerd.

Uit onvrede over het optreden van de vermoeide advocaat kiezen Bram en Jaap een andere. Deze is jong en accuraat en is in staat goede gesprekken te voeren met Reina’s advocaat. De broers gaan niet, zoals gepland, in hoger beroep, maar komen tot een schikking. Reina stemt nu, zij het onder zwaar protest, in. Waarschijnlijk vanwege acute geldnood en omdat haar oudste broer haar de achtergehouden brief laat zien.

Gênant verhaal

Jaap Willems woont in een modern ingerichte flat in Amsterdam-IJburg – knalrood zeil, knalgele schuifwand. Het gevecht om het familiefortuin had tien jaar geleden plaats. Waarom zo lang gewacht met het schrijven van het boek?

„Omdat het een gênant verhaal is. Daar ben je niet trots op als familie. In de afgelopen jaren hoorde ik ook andere verhalen over erfeniskwesties. Die heb ik deels in het boek verwerkt. Ook was een aantal spelers in ons conflict overleden, zoals onze accountant en de vermoeide advocaat.

Ik had in het geheel niet de bedoeling een boek te schrijven. Wel had ik aantekeningen en verslagen van het conflict gemaakt. Toen ik mijn vorige leesboek uitbracht, vroeg de uitgever: Wanneer komt het volgende? Ik had dit materiaal toch liggen. In 2005 werd een onderzoek van de beroepsorganisatie van notarissen bekend. Bij de helft van de erfenissen bleek ruzie in de familie te ontstaan. Gezien de maatschappelijke functie die een boek hierover zou kunnen hebben, ben ik eraan begonnen.”

„Een ruzie om de erfenis draait meestal niet om geld of goederen, maar om familieverhoudingen”, stelt een prominente notaris. Onderschrijft u deze uitspraak?

„Ja. Wij waren met z’n vijven. Ik heb ook nog twee andere zussen, die hun rol in het conflict hebben gespeeld, maar die ik op hun verzoek uit het boek heb weggelaten. ”Reina” was als zakenvrouw de meest geslaagde. Zij was rijk en de baas in de familie. Ze viel van dat voetstuk toen bekend werd dat ze in financiële moeilijkheden verkeerde en dat ze daarom geld van de Zwitserse rekening had opgenomen.”

Is het bij erfeniskwesties goed om de juridische weg te kiezen?

„Ik denk dat je als familie moet proberen een conflict rond een erfenis een zo laag mogelijk profiel te geven. Vermijd als het even kan de gang naar de rechter, vanwege de familieverhoudingen. Schikking is altijd beter én goedkoper. Achteraf gezien had ik nog langer moeten proberen de zaak in der minne te schikken.”

Wat hebt u geleerd van dit conflict?

„Dat het belangrijk is dit soort zaken op tijd en goed te regelen. Leg afspraken vast in lijstjes en briefjes.

Wel ben ik enorm teleurgesteld in het recht. Het aantrekken van goede adviseurs is belangrijker dan gelijk hebben. Ook al liegen die adviseurs keihard, wat ze in onze zaak met droge ogen deden. Bovendien hebben rechters volgens onze advocaat de neiging de aanbrenger van de zaak in het ongelijk te stellen.

Verder is het belangrijk niet tegen elke prijs je gelijk te willen halen. Ik ben achteraf milder over de kwestie geworden.”

Komt het nog goed tussen u vieren en uw zus?

„Ik denk helaas dat dat niet gebeurt. Sinds de schikking heb ik haar nog één keer gezien, tijdens een begrafenis. Toen maakte ze geen contact. Dat het niet meer goedkomt, is een groot emotioneel verlies. De banden tussen de vier anderen –allemaal totaal verschillend– zijn daarentegen versterkt. Ik denk dat onze zus ons mijdt uit schaamte. En ze heeft zich vermoedelijk vastgebeten in haar eigen gelijk. Jammer.”

Mede n.a.v. ”De erfenis. Vechten om het familiefortuin”, door Jaap Willems; uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2009; ISBN 978 90 468 0537 4; 253 blz.; € 16,50.

---

Veel ruzie over weinig geld

Bijna vier op de tien erfenissen lopen uit op ernstige familieruzie, schat oud-hoogleraar notarieel en privaatrecht Martin Jan van Mourik (65) van de Radboud Universiteit Nijmegen. Het hoeft niet altijd om grote belangen te draaien. „Het kan gaan om een paar Chinese vazen.”

Veel mensen willen geen testament maken, omdat ze zeggen toch weinig geld te hebben. Onterecht, weet Van Mourik uit zijn veertig jaar lange ervaring in het notariaat. „Mensen kunnen over weinig geld veel ruziemaken. Dat gebeurt vaak. Het gaat dan niet zelden om spullen waar mensen aan verknocht zijn. Of ze zeggen tegen een broer of zus: „Er is niet voor niets niks: jij hebt vroeger van ons vader 10.000 gulden gehad toen je in geldnood zat.” Dat kan tientallen jaren geleden zijn gebeurd. Is het toen afgelost? Is er ooit rente betaald? Niemand kan het meer bewijzen.”

De oud-hoogleraar heeft de indruk dat het aantal familieruzies over nalatenschappen toeneemt. „Mensen zijn individualistischer geworden; familiebanden losser. Daardoor speelt hebzucht een nog grotere rol dan voorheen. Bovendien zijn er veel tweede huwelijken of relaties, waardoor stiefouders in de familie komen. Bij die nalatenschappen ontstaat zelfs in 80 procent van de gevallen ellende.”

Emotie en recht lopen bij de afwikkeling van nalatenschappen vaak door elkaar heen. „Erfrecht is emotie. Mensen krijgen ook ruzie als ze nergens recht op hebben. Een vader kan zijn tweede echtgenote alles geven, waardoor zijn kinderen uit het eerste huwelijk geen rechten hebben.”

Van Mourik heeft geen hoge pet op van het verdriet van menig nabestaande. „Daarbij gaat het vaak om krokodillentranen. Kinderen ervaren het overlijden van hun ouder niet zelden als een bevrijding. Ze praten wel over onze dierbare vader of moeder, maar ondertussen hoeven ze niet meer naar het verzorgings- of verpleeghuis en ze kunnen ook nog geld beuren.”

Van Mourik is er cynisch van geworden. „Ik groeide op in een braaf katholiek gezin waar eerlijkheid met de paplepel werd ingegoten. Ik dacht vroeger dat mensen goed waren. Gaandeweg ben ik erachter gekomen dat mensen in principe slecht zijn. Overal in de samenleving komt dat beeld terug. Er wordt structureel gestolen en bedrogen. Ik vertrouw bijna niemand meer. Dat komt ook door mijn functie als notaris. Ik constateer dat de graai- en hebzucht bij iedereen in volle glorie naar boven komt.”

Aangetrouwden moeten zich niet met de erfenis van de familie bemoeien, vindt Van Mourik. „Die staan verder van de overledene af, zijn wellicht ook ooit met wantrouwen begroet. Ik constateer dat aangetrouwden vaak de oorzaak zijn van alle ellende. Toch nemen vooral vrouwen vaak hun man naar de besprekingen mee als vermeend deskundige, wat ze meestal niet zijn. Die vrouwen hebben daar wel het recht toe, maar zien over het hoofd dat de notaris ook hun belangen behartigt.”

Van Mourik ontraadt aangetrouwde kinderen aan te stellen als executeur van een testament (iemand die de laatste wil uitvoert), zeker als het stiefkinderen of halfbroers of -zussen betreft. „Nooit doen.”

Als er geen executeur is benoemd, heeft de notaris met alle kinderen te maken. „Dat kan heel lastig zijn als er één de kont tegen de krib gooit en alle medewerking weigert. Zo’n querulant maakt ruzie met iedereen, maar een notaris heeft ’m wel nodig.”

Van Mourik gelooft niet in Willems’ stelling dat rechtbanken vanwege het toenemende aantal erfeniszaken geneigd zijn de aanbrenger in het ongelijk te stellen. „Ik vind wel dat die zaken te snel voor de rechter komen. Het gaat vaak om emotionele geschillen. Rechters kunnen met die emoties weinig.”

De notaris zou een aantal bevoegdheden van rechters dienen te krijgen, vindt de oud-hoogleraar, zoals de benoeming van taxateurs. „Zelfs zou hij het recht moeten hebben om de nalatenschap te verdelen. Als er één dochter is, moet zij in alle redelijkheid de sieraden van moeder krijgen, en niet de schoondochters.”

In mediation ziet Van Mourik niets. „Het is een langdurige en bewerkelijke procedure, die vaak ook nog mislukt. Bovendien is de notaris per definitie al een soort mediator.”

Taboe

Het taboe op het laten opmaken van testamenten is minder groot dan vroeger. Volgens Van Mourik komt dat vooral door het ongehuwd samenwonen. „Dat levert erfrechtelijk niets op voor de nabestaande partner. Ze zijn feitelijk gedwongen te regelen dat de langstlevende partner ongestoord verder kan leven. Dan moeten ze toch echt naar de notaris.” Desondanks hoort Van Mourik nog regelmatig mensen zeggen dat ze er nog niet aan toe zijn. „Ze realiseren zich niet dat de dood altijd kan toeslaan. Misschien is een oorzaak dat het nieuwe, in 2003 ingevoerde erfrecht veel meer rechten geeft aan de langstlevende echtgenoot, waardoor deze niet meer de helft van de erfenis onder de kinderen hoeft te verdelen.”

Niettemin is het ook voor gehuwden heel verstandig een testament te laten maken, met name als zij kinderen of een eigen huis hebben. De kosten, 500 à 600 euro voor een goed testament, zijn het meer dan waard, vindt Van Mourik. „Als echtgenoten kinderen hebben, moeten ze de voogdij regelen voor het geval ze tegelijk overlijden, wat nogal eens voorkomt. Ook moeten ze een laatste wil maken als ze een huis, en dus vermogen, bezitten. Benoem dan in ieder geval een executeur. Verder is het goed om te laten onderzoeken of er erfrechtelijke problemen te verwachten zijn.”

www.notaris.nl; www.professorvanmourik.nl; www.erfwijzer.nl; www.mijnerfenisgoedgeregeld.nl; www.degoedkoopstenotaris.nl voor meer informatie.

---

Tips voor de erflater

• Behandel alle kinderen gelijk. Is er een reden om onderscheid te maken, spreek hier dan over met de kinderen.
• Stel een (digitaal) nalatenschapsdossier op (niet rechtsgeldig), of een hand­geschreven codicil (wel rechtsgeldig).
• Maak altijd een overzicht van de bezittingen, effecten, (levens)verzekeringen en contanten, plus hun locatie.
• Benoem zo nodig een executeur voor de afwikkeling.
• Laat een testament opstellen, veel notarissen leveren gratis offertes.
• Niet doen: stickers plakken op bezittingen met de naam erop van degene die ze zou moeten krijgen.

Tips voor de erfgenaam

• Maak de nalatenschap bespreekbaar bij de erflaters.
• Heb de moed inschikkelijk te zijn.
• Houd in het algemeen partners buiten besprekingen.
• Bespreek eerst een goed systeem voor de verdeling van goederen; spreek daarna pas over beloftes van de erflater of andere uitzonderingsgevallen.
• Houd, als alle erfgenamen willen meewerken, een familieveiling.
• Schakel, indien nodig, onpartijdige deskundigen in.

Bron onder andere uit ”Hoe overleef ik een erfenis”, door Daphne Riksen.