Iedere christen krijgt in onze verstandelijk georiënteerde tijd wel eens te maken met het verwijt naïef te zijn. Dat de gesuggereerde tegenstelling tussen geloof en verstand (of wetenschap) niet alleen speelt in onze tijd, ervoer ik onlangs op een congres dat werd georganiseerd door de Luther Akademie in Ratzeburg (Duitsland). Het thema van deze vijfdaagse bijeenkomst was: ”Ich glaube, also denke ich; Glaube und Vernunft bei Luther”.Zo’n congres over een boeiend thema is voor de liefhebber natuurlijk een groot plezier. Wat maakt echter dat de relatie tussen geloof en verstand, en Luthers visie daarop, voor iedere christen van belang zijn? Anders gezegd: Waarom eigenlijk Luther lezen in het Calvijnjaar?

Voor we theologische teksten lezen, moeten we ons afvragen wat theologie is. Is theologie een wetenschap die spreekt over God en goden als over een begrip? Of is theologie de systematische uitwerking van de manieren waarop God (als persoon) zich kenbaar maakt in ons leven in deze wereld? Hiermee hangt de afweging samen of theologie iets is voor de binnenkamer van het geloof, of dat zij een conflictwetenschap is in het gebied van confrontatie tussen geloof en wereld.

Voordat we de teksten van Luther lazen die betrekking hebben op de discussie over geloof en verstand, werd nagedacht over de relatie tussen die twee. Als ik bijvoorbeeld een tegenstelling ervaar tussen wat de Bijbel zegt over het ontstaan van de aarde en wat de wetenschap daarover leert, kan ik voor een van beide kiezen. In dat geval maak ik de ene ondergeschikt aan de andere.

Ik kan echter ook stellen dat beide een waarheid vertellen, maar dat ze ieder hun eigen manier van beschrijven hebben, ieder hun eigen taal spreken en dus nooit met elkaar in tegenspraak kunnen zijn. Als ik de tegenstelling wel erken, kan ik die ‘verhelpen’ door te zeggen dat geloof en wetenschap helemaal niet over hetzelfde spreken.

Slachtofferen

Ieder mens heeft een persoonlijke visie op deze zaken en daarom was het goed eerst hierover na te denken. Vervolgens bestudeerden we teksten van Maarten Luther waarin het verstand een grote rol speelt. Zo lazen we onder andere zijn grote verklaring bij de brief aan de Galaten, waarin Luther ingaat op de onbegrijpelijke (want onverdiende) rechtvaardiging door het geloof zonder werken, zoals bij Abraham. Al deze teksten bleken vanuit een Bijbels uitgangspunt te cirkelen rond vragen van geloof, verstand en rechtvaardiging.

Hier ligt ook het grote belang van het spreken over geloof en verstand (wetenschap). Luther is weinig bezorgd om zijn reputatie als hij ingaat op de relatie tussen geloof en verstand. Ook in deze tijd zouden christenen mijns inziens niet te bezorgd moeten zijn over een (veelal zelfs onterecht) etiket als naïef of fundamentalistisch.

Waar het bij Luther steeds om draait is de vraag: Wat kunnen geloof en verstand doen om een zondig mens voor de heilige God te rechtvaardigen? Op raakpunten van geloof en verstand kan ieder mens afwegen wat voor hem het zwaarst weegt, maar waar het om de rechtvaardiging gaat, kan al ons weten en redeneren niet baten. Luther spreekt in dit verband zelfs over het slachtofferen van het verstand!

Wij mensen kunnen er met ons verstand niet bij dat al onze werken bevlekt zijn met zonde en dat dus zelfs de beste werken bijdragen aan onze schuld. Wij kunnen ook niet begrijpen dat er zo veel lijden en onrecht is in een wereld waarvan Christus de overwinnende Koning is. Helemaal onbegrijpelijk is het dat een zondig mens uitverkoren en zalig kan worden doordat de rechter zelf de straf draagt.

Raakpunt

Roept Luther, en met hem dit congres, dan op niet meer te redeneren? Zeker niet! Luther was, net als trouwens Calvijn, zeer goed thuis in de filosofie. Bovendien werkte Luther, net als veel theologen nu, uiterst verstandelijk en wetenschappelijk.

Zijn theologie ontstaat echter altijd vanuit de dringende noodzaak van het geloof om naar de waarheid over de rechtvaardiging te vragen. Dit vragen en zoeken naar de waarheid is misschien wel het raakpunt tussen geloven en denken. Het is een roeping te verklaren en te onderbouwen wat in het geloof wordt ervaren en geschonken.

Ook in deze tijd is het letterlijk van levensbelang om dat weloverwogen en goed onderbouwd te doen. Daarbij is het lezen van teksten als die van Luther, op het breekpunt tussen middeleeuwen en moderne tijd, een goed beginpunt. Zijn teksten bepalen ons voortdurend bij de voor ieder mens essentiële vraag naar de rechtvaardiging.

Als geen ander heeft Calvijn de kernpunten van Luthers bewustwording in theologie en geloof verder onderzocht en uitgewerkt. Alleen al daarom, maar vooral vanwege het eeuwige belang van het vinden van de Waarheid en het Leven, is het Calvijnjaar een uitstekend moment om te beginnen met het lezen van Luther.

De auteur is literatuur­wetenschapper.