Een beetje spijtig is het wel dat de Atlas Blaeu-Van der Hem in Wenen ligt, en niet bijvoorbeeld in het Rijksmuseum in Amsterdam. De enige verzamelatlas uit zeventiende-eeuws Europa is van Nederlandse makelij. Hij werd vervaardigd door de Amsterdamse jurist en verzamelaar Laurens van der Hem (1621-1678). Die gebruikte de elfdelige Atlas Maior van Blaeu (1662) als basis voor een eigen collectie kaarten, tekeningen en manuscripten. Onder zijn toevoegingen bevonden zich ook vier delen met manuscriptkaarten gemaakt voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC).Van der Hems erfgenamen verkochten zijn verzameling in 1730 aan prins Eugène van Savoy, stadhouder in de Zuidelijke Nederlanden. Diens erfgenamen verkochten haar op hun beurt weer aan de keizer in Wenen, zodat het werk nu niet in Amsterdam, maar in de Nationale Bibliotheek van Oostenrijk ligt.

De atlas Blaeu-Van der Hem telt vijftig banden met meer dan 2400 kaarten, tekeningen van torens, havens, zee- en landgezichten. Een fraaie tekening van de Tempel van Salomo, een landkaart van Kanaän, van Arabië, van Batavia, van Noord-Amerika. Een portret van Agor Bayma, muzikant van de keizer van Marokko. Een „onbekende vis, lang 2 voeten, gefangen in Zaffia, 1641.” Vervaardigd door kunstenaars uit die tijd als Andries Beeckmann, Caspar Bouttats, Jacques Callot en Cornelis Dekker. Veel werk is afkomstig uit de werkplaats van de bekende cartograaf Johannes Vingboons.

De verzameling dateert uit de tijd dat de Republiek overal ter wereld handelsposten had: een visuele encyclopedie van wat Europeanen in de zeventiende eeuw over de wereld wisten.

Technische problemen

Uitgeverij HES & De Graaf Publishers werkt aan een uitgave van de atlas. Een replica, beter gezegd. Op de website wordt gesproken van „de meest prestigieuze en unieke facsimile atlas ooit gemaakt.” Het gaat om een reproductie die op het eerste oog niet van het origineel te onderscheiden is.

Het idee om de Atlas Blaeu-Van der Hem na te maken bestaat al dertig jaar, zegt directeur Sebastiaan S. Hesselink. Door de omvang van zo’n project en de technische problemen was het nog niet gelukt. Zoon Corstiaan, ook werkzaam in de uitgeverij, geeft een voorbeeld. „De grootte van het digitale bestand van één kaart is 1,5 gigabyte. We moesten diverse zware computers aan elkaar koppelen om de files te kunnen laden.” Vader en zoon zijn dan ook trots te kunnen melden dat dergelijke barrières genomen konden worden en de eerste banden in aantocht zijn.

Vanaf 1996 verscheen bij de uitgever al een zesdelige catalogus op de atlas. Via „een relatie” kreeg Hesselink de mogelijkheid om het „grote ding” zelf te maken. De complete atlas telt 50 delen, waarvan er 39 over Europa gaan, en 11 over werelddelen buiten Europa. Ze hebben ervoor gekozen te beginnen met die laatste elf delen. Deze zullen verschijnen in acht folio banden, in een oplage van honderd stuks. Prijs voor de hele set: 75.000 euro, exclusief btw. Bij de banden kan een speciaal ontworpen kersenhouten kabinet met lessenaar worden aangeschaft.

Hesselink erkent dat de vraagprijs veel geld is, „maar de set is niet duur. Zeker niet als je bedenkt wat er allemaal bij dit project komt kijken. Het traject, van idee tot realisatie, heeft zo’n zes jaar gekost. Als uitgever ben je in feite projectleider van een heel team specialisten: cartograaf dr. Peter van der Krogt uit Utrecht, drukker Ron den Ouden uit Amsterdam, binder Gijs Wortel uit Someren, om enkele belangrijke te noemen.”

Dikbuikgeiten

Eerste stap waren de onderhandelingen met de Nationale Bibliotheek van Oostenrijk. „Zij zijn bepaald niet kinderachtig in hun eisen. Het gaat dan om het betalen van de foto’s, het uitkeren van royalty’s over de verkochte exemplaren en het afstaan van vijf presentexemplaren.”

Vervolgens is elk onderdeel van het traject een verhaal apart, verzekert Hesselink. „Neem het fotograferen van de tekeningen. De ectachromen (negatieven van de foto’s, J-KK) moeten aan de hoogste eisen voldoen. Zijn ze scherp genoeg? De fotograaf die ze in Oostenrijk maakte, kon één deel per maand fotograferen. Je bent dus een jaar verder voordat de hele set is gefotografeerd. Den Ouden reist op dit moment heen en weer tussen Amsterdam en de Nationale Bibliotheek in Wenen om de originelen met de facsimile te vergelijken.”

Het bladgoud op de tekeningen moet op een bepaalde manier „shiny” zijn, vervolgt de uitgever. „Niet zoals het goud op de sigarettendoosjes, dat is te glad, maar meer reliëfachtig. Daarvoor hebben we een eigen procedé moeten ontwikkelen. Dan het papier. Sommige kaarten zijn 2,5 meter lang. Het papier moet oneindig vaak in- en uitgevouwen kunnen worden. Vandaar dat we hebben gekozen voor papier met het hoogste ISO-certificaat dat er beschikbaar is, en dat garant staat voor een levensduur van 200 jaar.”

Zo kan Hesselink nog wel even doorgaan met de moeilijkheden die moesten worden overwonnen. „Goud op snee, binden op stroken, het zijn procedés die tegenwoordig niet meer worden toegepast. ’t Is allemaal millimeterwerk. Ook was het een hele klus de juiste geiten te vinden voor de banden. Eerst heeft Gijs Wortel in Brazilië gezocht, later kwam hij Zuid-Frankrijk terecht. In totaal zijn er 850 dikbuikgeiten geslacht.”

Hesselink onderstreept dan ook dat het project vooraf moeilijk viel te begroten. „Het is alsof je een zeventiende-eeuws huis restaureert. De vloer kan verrot zijn, boven het plafond kan iets anders zitten, achter de muurschildering kan een andere tekening schuilgaan. Je kunt werkelijk van alles tegenkomen wat je van tevoren niet kunt voorzien.”

Over het aantal klanten dat op de facsimile heeft ingetekend kan hij nog weinig melden. „We zijn pas een paar weken met deze atlas in de publiciteit. Als bedrijf zijn we aanwezig op de grote beurzen in de wereld, in New York, Hongkong, Stuttgart. Ik ben ervan overtuigd dat verzamelaars en bibliotheken hierop intekenen. Zo heeft mijn zoon vorige week een exemplaar verkocht aan een Arabier. Ook grote bibliotheken zoals de Library of Congress in Washington en de Bibliothèque Nationale in Parijs zullen zeker een set aanschaffen.”

Op donderdag 16 april heeft in de Aula van de Universiteit van Amsterdam een internationaal congres plaats. Daar zal de atlas worden gepresenteerd. Specialisten zullen spreken over de verzamelaar Laurens van der Hem, zijn milieu en zijn tijd.

Meer informatie: www.blaeuvanderhem.com.