„Weet je dat ze in een piepklein huisje begonnen, waar je je nek brak over de boeken?” De Zuid-Afrikaanse theoloog, filosoof en politicus dr. Chris Landman is een vast bezoeker van de boekwinkel aan de Burnettstraat. Hij deelt dit voorrecht met vrijwel elke Zuid-Afrikaanse theoloog van naam. Lutheraan, rooms-katholiek, dopper en pinkstertheoloog lopen elkaar bij Protea tegen het lijf. Vrijzinnigen en degelijke gereformeerden zijn er stamgasten, al is de laatste categorie duidelijk oververtegenwoordigd.

De bekende dissidente predikant dr. Nico Smith vertelt vast van plan te zijn bij Protea de nieuwste Kuitert te gaan halen. De hoogleraar prof. dr. A. W. G. Raath beschikt over twintig verschillende zeer vroege uitgaven van Brakels Redelijke Godsdienst. Ook hij struint graag bij Protea rond, op zoek naar nog meer unieks.

De in het voorjaar prachtig bloeiende jacaranda’s staan er buiten de boekwinkel adembenemend mooi bij. Voor boekenliefhebbers verbleekt deze schoonheid echter bijna bij de vele kilometers ”boekrakke” en enkele honderdduizenden boeken, waaronder veel antiquarische exemplaren.

Eigenaar en boekliefhebber Nicol Stassen laat zijn waakzaam oog goedkeurend over de werken gaan. Maar de theologie laat hij met een gerust hart over aan Harry Jonkers en Hetty van Straten. Harry verdiende eerder zijn sporen in een boekhandel in Urk. Hetty, geboren Buenk, groeide op in Nijkerk en leerde daar bij uitgeverij Callenbach, en later bij boekhandel Riemer in Ermelo, de kneepjes van het vak.

De manier waarop Jonkers en Van Straten in de boekhandel kwamen, is een geschiedenis op zich. De eerste kwam via uitgeverij De Vuurtoren op Urk (waaraan de naam van Jan de Wit is verbonden) in het vak. Hij werkte daar ongeveer zes jaar. In 1982 ging hij naar Zuid-Afrika en kwam daar terecht bij de boekhandel van de Nederduits Gereformeerde Kerk, waar hij onder leiding van Pieter van Straten, Hetty’s latere echtgenoot, op de theologische afdeling ging werken.

Om financiële redenen werd deze zaak in 1994 gesloten. Korte tijd daarvoor had zich naast de winkel een kleine boekhandel gevestigd. Dat was de Protea-boekwinkel van Nicol Stassen, een chemisch ingenieur met een grote liefde voor het boek, die van zijn hobby z’n werk maakte.

Stassen wist Pieter en Harry voor zijn bedrijf te winnen, kocht het restant boeken van de NG-Kerkboekhandel en kreeg de wind in de zeilen. Snel groeide men uit de winkel en een huis aan de Burnettstraat werd het nieuwe onderkomen. Van boekhandel naar uitgeverij is maar een kleine stap en ondertussen heeft Protea heel wat boeken in het eigen fonds. Het huis waar menig theoloog zich met boeken verrijkte, maar ook halsbrekende toeren moest uithalen om de zoektocht zonder gebroken ledematen te volbrengen, is inmiddels met de grond gelijk gemaakt. Ervoor in de plaats kwam een modern gebouw met een eigen, veilige parkeerplaats en kilometerslange ”boekrakke”.

Voor Hetty geldt dat zij in 1965 naar Zuid-Afrika emigreerde en daar haar oude stiel weer oppakte. Vier jaar werkte ze bij de bibliotheek van de Universiteit van Suider Afrika (Unisa). In 1969 streek ze neer bij de theologische afdeling van de NG-Kerkboekhandel. Haar chef, Pieter van Straten, zou later ook haar man worden.

Van deze boekenman (hij is in mei 2001 overleden) moet gezegd worden dat hij de grondlegger was van genoemde verzameling(en) theologische boeken. Eerst in Potchefstroom, waar hij in 1951 een filiaal van T. Wever in Franeker vestigde, en vanaf 1967 ook bij de NG-Kerkboekhandel/Protea-boekwinkel. Door zijn encyclopedische geheugen en enorme boekenkennis kon hij zijn klanten met raad en daad bijstaan. Zo wist hij ze ook aan zich en z’n bedrijf te binden. „Hy het diep spore in die teologiese boekbedryf getrap.” Harry en Hetty zijn vast van plan dat werk in dezelfde traditie voort te zetten.

Den Heyer en Kuitert blijken niet echt goed te lopen. Ook Peretti en LaHaye vinden niet bepaald een gretig onthaal in Zuid-Afrika. Boeken van de laatste twee vind je voor omgerekend 3 euro op Zuid-Afrikaanse rommelmarkten. Wat het wel erg aardig doet, is een onlangs verschenen boek van de nog niet zo heel lang overleden Murray Janson. In zijn boek ”Op soek na die ware Jesus” richt hij zich tegen de theologische inzichten van onder anderen Albert Schweitzer, Bultmann en ook Kuitert.

Veel van het antiquarische materiaal komt via Nederlandse boekhandels, maar ook door het opkopen van bibliotheken van emeritus predikanten in de Protea-winkel. Hetty en Harry achten het niet uitgesloten dat in hun domein materiaal te vinden is dat in Nederland niet of nauwelijks meer verkrijgbaar is. Via uitgeverijen als Kok, Callenbach, Den Hertog, Meinema, Baker/Eerdmans (VS) en The Banner wordt ingekocht. Allerlei agentschappen zorgen voor de verdere aanvoer van academische boeken, uitgaven van algemene aard, schoolboeken en theologisch materiaal.

Het Protea-huis is intussen verder uitgewaaierd over heel Zuid-Afrika. In Potchefstroom is er een dependance, net als in de universiteitsstad Stellenbosch. In het Technikon te Pretoria, zeg maar het Delft van Zuid-Afrika, heeft Protea een gespecialiseerde technische boekenbranche opgezet. In Hatfield, het hoofdkantoor, vinden rond de twintig mensen hun dagelijks emplooi.

Protea beschikt over een absoluut unieke verzameling boeken over de Anglo-Boerenoorlog. Het is allemaal samengevat in een speciale catalogus, die zeker 300 titels bevat. De voorraad omvat bijvoorbeeld ook boeken over kleding die destijds gedragen werd en knippatronen om die kleding na te maken.

Boeken van L. Penning over de Boerenoorlog worden uit Nederland opgekocht en gaan in Zuid-Afrika weer grif over de toonbank, getuige hun plaats in de catalogus. Onder de meters boeken over dit onderwerp zijn zowel Duitse en Engelse als Afrikaanse titels. Om een voorbeeld van Afrikaanse bodem te noemen: ”Die ware generaal” (over Koos de La Rey), een bundel herdenkingslezingen die aan de Afrikaanse Randse Universiteit zijn gehouden. Het is zeker geen eenzijdig Afrikaans aanbod. De Engelse visie op deze oorlog is ruimschoots voorhanden.

Ook tussen deze boeken zijn eigen Protea-uitgaven te vinden. Boeken over victorie en nederlaag staan naast elkaar. Het leed dat de niet-blanke bevolking is aangedaan staat beschreven, en er zijn ook uitgaven uit de staatsarchiefdienst die het lot van de Boeren in concentratiekampen in Zuid-Afrika en ver daarbuiten beschrijven.