Kende Nederland vanaf de eerste volkstelling in ons land rond 1800 tientallen jaren een constante aanwas van de bevolking, over een kwarteeuw zal zich het tegenovergestelde gaan voltrekken. De naar schatting 17 miljoen Nederlanders in dat jaar zullen langzaam in aantal afnemen.De voorspelde bevolkingsdaling markeert een belangrijk keerpunt in de historie, zegt econoom-demograaf Wim Derks van het Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid. Eerder slonk de populatie in Nederland al wel als gevolg van oorlogen of epidemieën, maar nooit eerder volgens een natuurlijk verloop, zoals nu het geval al is in verschillende regio’s in Nederland.

Spreekverbod
In 1996 riep Derks naar eigen zeggen op een congres van de Nederlandse Vereniging voor Democratie al dat de bevolking van Limburg langzaamaan zou gaan krimpen. „Ik was te vroeg, zei men toen. In Limburg werd mij zelfs verboden erover te praten.” In 2005 stagneerde de bevolkingsgroei en een aantal maanden later kwam het Centraal Bureau voor de Statistiek met verontrustende cijfers: de bevolking zou inderdaad gaan krimpen. Het rapport dat Derks daarna uitgaf, liet er geen twijfel meer over bestaan: Limburg kromp in bevolkingsomvang.

Niet alleen Limburg. De eerste tekenen van teruglopende inwoneraantallen vertonen zich in zo ongeveer alle grensgebieden van Nederland: behalve in Zuid-Limburg ook in Zeeuws-Vlaanderen, Oost-Groningen en Noord-Friesland. „Opmerkelijk”, zegt Derks, „want dit zijn de minder welvarende regio’s in ons land. Juist waar het economisch voor de wind gaat, loopt het aantal geboortes doorgaans sterk terug.”

Langzaamaan zal de trend van krimpende inwoneraantallen zich zonder pardon over de rest van Nederland verspreiden. Niet alleen over plattelandsgemeenten, ook over steden. Rotterdam, Dordrecht en Maastricht bijvoorbeeld zien sinds een aantal jaren hun inwoneraantallen slinken.

Rouwproces
Hoofdoorzaak van de krimp is eenvoudigweg het te lage geboortecijfer. „We krijgen te maken met een rouwproces”, zegt Derks. „We moeten afscheid nemen van het groeidenken. Altijd leefden we maar met de gedachte dat we groeiden, dat we groter werden. Maar we gaan nu krimpen. Dat is een onvermijdelijk gegeven. Er worden gewoonweg te weinig kinderen geboren.”

Vooral lokaal is er nog veel verzet tegen deze omslag in het denken, constateert Derks. „Veel gemeenten willen er nog niet aan. Die leven in de waan dat ze blijven groeien. Maar het houdt echt op: we krimpen straks allemaal.”

De bevolkingskrimp heeft nogal wat voeten in de aarde. Gevolgen zullen niet uitblijven, denkt Derks. „Het onderwijs is de eerste sector die met de bevolkingskrimp te maken krijgt. Minder kinderen betekent minder leerlingen en minder leerlingen resulteert uiteindelijk in de sluiting van een school.”

Een ander onvermijdelijk gevolg is het tekort aan arbeidskrachten. Volgens Derks wordt dat een probleem van nationale omvang. „Gelukkig zien we de ontwikkelingen ruim van tevoren aankomen. Heel belangrijk is dat we financieringsstructuren van gemeenten daarom al kunnen aanpassen. Die zijn allemaal nog gebaseerd op groeiscenario’s.”

Door de vergrijzing ontstaat er ook een arbeidstekort in de zorg. Sportverenigingen moeten gaan fuseren vanwege het dalend aantal kinderen en woningcorporaties worden geconfronteerd met leegstand van huizen. De groei van de welvaart gaat echter gewoon door, voorspelt Derks. „We zijn al enorm rijk, maar we worden nog veel rijker. We gaan dezelfde arbeid verrichten met minder mensen. En als de nationale economie stabiliseert, groeit met een kleiner aantal mensen de welvaart per persoon toch echt.”

De bewegingsruimte per Nederlander wordt, hoewel in de praktijk nauwelijks merkbaar, groter. Het vinden van een huis zal minder tijd in beslag gaan nemen en het aantal files zou kunnen afnemen, aldus Derks.

Geen verzet
Bevolkingskrimp is een hot item voor veel Nederlandse gemeenten, zegt Liane ter Maat van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Plattelandsgemeenten zien nu al hun inwoneraantallen verder teruglopen, voornamelijk omdat jongeren naar de stad trekken. Ze volgen daar een studie en blijven nadien vaak hangen, verklaart Ter Maat.

De VNG adviseert gemeenten zich vooral niet te verzetten tegen de gedachte dat ze gaan krimpen. Ter Maat bevestigt de uitspraak van Derks dat er te weinig kinderen worden geboren. „We maken dorpen en steden bewust van dat gegeven. Het is onverstandig de prognoses te negeren.”

Veel gemeenten zijn zich evenwel nog onvoldoende bewust van de mogelijke gevolgen van de bevolkingsdaling, merkt Ter Maat. „Neem bijvoorbeeld de nieuwe woonplaats Blauwestad in Oost-Groningen. De provincie liet daar 1500 woningen bouwen om mensen naar het leegstromende noorden te trekken. Maar het is mislukt. Je kunt uit alle macht proberen inwoners te behouden, maar nieuwe mensen werven is lastig.”

Het is volgens de VNG-woordvoerster sowieso lastig inwoners van een gemeente te behouden. „Je houdt ze niet tegen.” Om de bevolkingsdaling toch enigszins te beperken, kunnen gemeenten bijvoorbeeld goede voorzieningen voor gepensioneerden creëren en jongeren een groot aantal stageplekken aanbieden. Dan zouden er voor jong en oud minder redenen zijn de trek naar de stad te maken.

Citymarketing
Grotere steden zullen langer blijven groeien dan plattelandsgemeenten, maar in 2035 is de groei er nagenoeg overal uit. Prognoses van het Centraal Bureau voor de Statistiek schatten de totale bevolking in Nederland dan rond de 17 miljoen inwoners. Wanneer gemeenten geen actie ondernemen, zullen huizen leeg komen te staan en scholen moeten sluiten, voorspelt Ter Maat.

Grotere steden doen al van alles om aantrekkelijk te zijn. Met een nieuwe strategie, ”citymarketing”, proberen ze potentiële inwoners te lokken. Uitgekookte strategieën moeten van de stad een internationaal bekend en goed merk maken. Den Haag trok er 7 miljoen euro voor uit, Amsterdam 2 miljoen euro. Ook steeds meer kleinere gemeenten zoeken in citymarketing hun heil. Ede bijvoorbeeld praat de komende maand over het plan het imago en de identiteit aan te scherpen door middel van citymarketing.

„Citymarketing is fantastisch”, vindt Derks van het Kenniscentrum voor Bevolkinsdaling en Beleid. „Echter, wat gemeenten ook doen, hun groei zal op een gegeven moment stoppen. Dergelijke imagocampagnes voorkomen onnodig vertrek van burgers en werken aanstekelijk voor de economie, maar ze lokken geen nieuwe inwoners.”

Onzeker
„De soep wordt waarschijnlijk niet zo heet gegeten als hij wordt opgediend”, denkt historicus dr. Willibrord Rutten van de Universiteit Maastricht. „De demografische prognoses geven voor de komende tien jaar een redelijk betrouwbaar beeld, maar wat er daarna gebeurt, is onzeker.”

De stagnerende groei is geen nieuw verschijnsel. De geschiedenis laat volgens de historicus zien dat de bevolkingsomvang een golvende beweging vertoont. Bij de voorlaatste eeuwwisseling groeide de Europese bevolking ook al niet snel. Bovendien kampte het Europese vasteland tijdens epidemieën al regelmatig met bevolkingskrimp. Zo overleed bij de pestepidemie rond 1350 ongeveer 30 procent van de Europeanen en kostten pokken, tyfus, rode loop en dysenterie veel mensen het leven.

Ook in Nederland was er in sommige periodes sprake van een bevolkingskrimp. Na de gouden eeuw bijvoorbeeld, van grofweg 1650 tot 1850. De economie stagneert en veel mensen krijgen geen kans iets op te bouwen. Ruim 20 procent van deze generaties trouwt niet en zorgt dus ook niet voor een nageslacht. Het Noorderkwartier, een gebied tussen Haarlem en Alkmaar, krimpt in deze periode met ongeveer een vijfde. In veel andere regio’s in Nederland daalt het bevolkingscijfer ook langzaam.

Dat economische welvaart nauw zou samenhangen met een dalend geboortecijfer, bestrijdt Rutten. „In de 20e eeuw valt er zeker een relatie tussen die ontwikkelingen te bespeuren, maar juist de gouden eeuw, een periode van grote welvaart, kenmerkt zich door een explosieve groei van de bevolking. De trend van een groeiende bevolking in samenhang met welvaart, is overigens door de hele geschiedenis heen zichtbaar.”

Vanaf 1850 begint de bevolking langzaamaan weer te groeien. De snelle uitbreiding -met op het einde van de periode een groei van ongeveer 1 miljoen inwoners per vijf jaar - vlakt pas in 1980 enigszins af. De stagnatie van de groei zet tot vandaag de dag door, maar zal vanaf 2035 toch overgaan in structurele afname van de bevolking, als de prognoses van het CBS kloppen.