De Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam startte maandag de Nationale Calvijnweek met de opening van een tentoonstelling over Calvijn in Nederland, georganiseerd door de afdeling bijzondere collecties van de universiteitsbibliotheek van de VU.Schrijven, preken en vergaderen was de hoofdtaak van de Geneefse hervormer, wiens 500e geboortedag dit jaar wereldwijd wordt herdacht. Voor de VU een reden om de invloed van Calvijn op wetenschap, politiek en cultuur uitgebreid te belichten.

De expositie richt zich vooral op de gedrukte bronnen van Calvijn. Wie de totale productie van Calvijn overziet, constateert een tweedeling: werken die in een kort tijdsbestek en vaak in reactie op de actualiteit tot stand kwamen, en publicaties die het resultaat waren van lange termijnonderzoek.

Voorbeeld van het eerste type zijn de polemische geschriften van Calvijn, die hij meestal binnen zeer korte tijd in reactie op actuele gebeurtenissen publiceerde. Tot de laatste groep behoren bijvoorbeeld Calvijns exegetische werken, die in directe samenhang met zijn colleges Bijbelexegese tot stand kwamen. Een centrale plaats nam de ”Institutie” in, die Calvijn tijdens zijn leven in steeds nieuwe revisies liet verschijnen.

Breed publiek
Calvijn had met zijn publicaties geleerden op het oog, maar ook het brede publiek. Al snel, vanaf 1540, publiceerde hij zijn werken daarom mede in het Frans. Met de verspreiding van de jonge calvinistische beweging over Europa verschenen sommige werken ook in andere vertalingen, vooral in het Engels.

Weinig onderzoek is verricht naar de Nederlandstalige Calvijnuitgaven, die opvallend genoeg „relatief laat en beperkt in aantal” zijn, stelde prof. dr. August den Hollander gisteren. De VU-hoogleraar voor de geschiedenis van het religieuze boek en hoofdconservator van de VU-bibliotheek vermoedt dat dit veroorzaakt is door de hevige vervolging van de calvinisten in de Lage Landen door middel van plakkaten en boekencensuur.

De Nederlandse vertalingen van Calvijns oproepen ”Van dat scuwen der afgoderie” en ”Excuse tot mijn heeren die Nicodemiten” waren de eerste Nederlandse vertalingen van werken van Calvijn. Ze zijn afkomstig uit 1554 en roepen de gelovigen op om zich verre te houden van de rooms-katholieke mis en te kiezen voor een radicale protestantse koers. De twee exemplaren zijn duidelijk clandestien uitgegeven zonder plaats van uitgave en zonder naam van de drukker op de titelpagina. De beide boeken waren bovendien klein van formaat, zodat de bezitter ze gemakkelijk kon verstoppen.

Afgaande op het aantal vertalingen was in de Lage Landen vooral Calvijns exegetisch werk populair. De eerste Nederlandse vertaling van de ”Institutie” kwam in 1560 op de markt. Evenals de eerste vertalingen van Calvijns werk is ook deze vertaling klein van formaat en draagt het boek nog de sporen van de clandestiniteit. Op het titelblad ontbreken de plaats van uitgave en de naam van de auteur.

Maar de ”Institutie”-uitgave in 1566 was wel bekend en uitgegeven in Emden. Later verschenen zelfs Nederlandse Calvijnwerken in foliantformaat, al dan niet met portret van Calvijn. Het typeert de ontwikkeling van de calvinistische beweging, die aanvankelijk uit het niets kwam maar in 1585 zelfbewust en dominant was, aldus VU-onderzoekster dr. Mirjam van Veen, die samen met prof. Den Hollander de vroege Nederlandse Calvijnedities bestudeert. Het stormachtige succes van het calvinisme verklaart zij uit de zwakte van de niet-calvinisten (luthersen verzetten zich niet tegen de overheid), het feit dat calvinisten zich ontpopten als zelfbewuste burgers en het pragmatisme: calvinisten konden zich goed aanpassen als zij de realiteit niet konden veranderen.

Nieuwe boeken
Schrijvers van twee nieuwe boeken over Calvijn presenteerden gisteren hun werk. Onder redactie van Johan de Niet, Herman Paul en Bart Wallet verscheen bij uitgeverij Brill het Engelstalige boek ”Sober, strict, and scriptural”. Dr. Mirjam van Veen presenteerde ”Een nieuwe tijd, een nieuwe kerk. De opkomst van de ”calvinistische” beweging in de Lage Landen” (uitgeverij Meinema).

Herman Paul benadrukte het belang van de beeldvorming van Calvijn in de Calvijnherdenkingen van de afgelopen eeuwen. Bart Wallet had de indruk dat Calvijn in de huidige herdenking vooral naar voren komt als „een internationale held” en „daarin heeft hij onze tijd mee.” Mirjam van Veen noemde als kracht van Calvijn het vermogen om goede contacten op te bouwen, een enorme gedrevenheid en de moed om tegendraads te zijn.

Vanavond bespreken ChristenUnieminister Rouvoet en D66-politicus Van der Ham het calvinistische gehalte in de politiek. VU-organist Ewald Kooiman verzorgt morgen samen met de hymnoloog Jan Luth van de Rijksuniversiteit Groningen een lecture-recital over calvijnse muziek. Donderdag spreekt prof. dr. George Harinck, directeur Historisch Documentatiecentrum aan de VU, over calvinisme als ”exportproduct”.

Zaterdag volgt een symposium met tal van lezingen en interactieve workshops waarin het calvinisme in de cultuur centraal staat. Tijdens een kerkdienst in de Westerkerk in Amsterdam zondag vindt de eerste uitvoering plaats van een speciaal voor het Calvijnjaar gecomponeerde Calvijncantate. Daarmee wordt de VU-Calvijnweek afgesloten.