Over mensen spreken we niet op die manier. Dat zou immers betekenen dat alle mensen moedig óf laf zijn. In de gebruikelijke beeldvorming bestaan er echter zowel menselijke helden als lafaards. Maar is dat beeld wel juist?

Sinds kort weten we dat de inwoners van Venlo niet uitblinken in heldhaftigheid. Van het winkelend publiek greep niemand in toen een jongeman werd doodgeslagen omdat hij twee baldadige personen aansprak op hun gedrag.

Bij de vraag hoe dat komt, wordt regelmatig verwezen naar de tijdgeest. Daarmee wekt men de suggestie dat omstanders enkele decennia geleden wel ingegrepen zouden hebben als zich toen iets dergelijks zou hebben voorgedaan.

Politici trachten hun populariteit te vergroten door het publiek ertoe op te roepen meer belang te hechten aan normen en waarden. Ook dergelijke oproepen veronderstellen dat bepaalde fundamentele normen en belangrijke waarden vroeger breed werden gedragen en dat toen vrijwel alle mensen daarop aangesproken konden worden.

Deze veronderstellingen komen uiteraard niet uit de lucht vallen. Natuurlijk is het zo dat de samenleving is veranderd. Door het toenemen van de bevolking wordt de anonimiteit groter. In grotere gemeenschappen, zijn de sociale contacten geringer. De sociale controle is daardoor afgenomen. Anders dan vroeger, is het door de toegenomen mobiliteit geen uitzondering meer dat iemand buiten zijn geboorteplaats gaat werken en wonen. Mede daardoor wonen in Nederland nu waarschijnlijk meer buitenlanders dan vroeger. Mensen uit andere landen hebben soms andere gewoonten en mogelijk ook andere normen en waarden.

Al die ontwikkelingen kunnen aanleiding geven tot de gedachte dat de maatschappij verslechtert. Dat normen en waarden vervagen en dat dit leidt tot passiviteit onder de burgers.

Bij het drama in Venlo grepen omstanders niet in. Wel belden zij de politie. Die is er immers om op te treden tegen geweld. Niet zo lang geleden werd dat overigens ook gepropageerd in een reclamespotje tegen geweld. De samenleving is anoniemer geworden en tot in de puntjes georganiseerd. Voor alle mogelijke zaken die zich kunnen voordoen, bestaat een instantie of een organisatie. Bij geweld grijpen we niet meer zelf in, maar bellen we de politie.

Mogelijk heeft ook die verbetering van de maatschappij geleid tot een verminderd verantwoordelijkheidsgevoel van en passiviteit bij de burger.

Toch is het maar de vraag of al die ontwikkelingen hebben geleid tot de lafheid die we thans kunnen bespeuren. Die passiviteit is immers geen nieuw verschijnsel. In de Tweede Wereldoorlog pleegde slechts een klein gedeelte van de bevolking actief verzet. Het overgrote deel van onze voorouders zag met afgrijzen toe, keurde het optreden van de bezetter af, pleegde slechts passief verzet maar nam daarbij geen (te) grote risico’s.

Hoe verder we teruggaan in de geschiedenis, hoe minder duidelijk ons beeld van de feitelijke situatie wordt. Dat er echte helden zijn geweest, staat vast. Of iedereen vroeger zo dapper was, valt echter te bezien. De Bijbel is daarover duidelijk. In de gelijkenis over de barmhartige Samaritaan wordt pijnlijk nauwkeurig gewezen op de lafheid van de priester en de Leviet. Uiteindelijk kwam de hulp ook toen van onverwachte zijde.

De gelijkenis leert ons dat de mens van nature geen held is. Waarschijnlijk vertoont het menselijk karakter meer overeenkomst met de aard van de jakhals dan met de eigenschappen van leeuw. De enkeling die zijn angst overwint, is een echte held. Maar heldendom is zeldzaam. De ontwikkelingen in de maatschappij zijn daarvan niet de schuld. Het probleem zit in de aard van de mens!

A. Brouwer-Otterspeer, directeur psychologenpraktijk