De boodschap van Inez van Oord, die vijf jaar geleden met dit blad kwam en er haar eigen naam eraan verbond (HappINEZ), is eenvoudig, maar doeltreffend: Geluk zit diep vanbinnen, het is een „goddelijke vonk” die elk moment kan ontvlammen, onafhankelijk van je omstandigheden. Er is niets dat een mens gelukkig maakt, daarom moet je ervoor kiezen je gelukkig te voelen. Spiritualiteit en religie zijn weer helemaal in; het moet vooral bijdragen aan een positief gevoel.Het succes van Happinez staat niet op zichzelf. De maand november is door KRO, Trouw en uitgeverij Ten Have uitgeroepen tot de maand van de spiritualiteit. Elk jaar een maand lang aandacht voor het welzijn van de menselijke geest, voor christelijke spiritualiteit, maar ook voor yoga en meditatietechnieken. Publicaties over bijna-doodervaringen, zoals ”Eindeloos bewustzijn” van cardioloog Pim van Lommel, verheugen zich al enige tijd in een grote belangstelling.

Wat is er precies aan de hand? Gerry van der List schreef in Elsevier over ”De Zwevende Hollander” en constateert dat de hang naar het hogere steeds tastbaarder in de samenleving aanwezig is. De vraag of het een kwestie van navelstaarderij en winstbejag is of dat het helpt het om een beter mens te worden, blijft in het artikel onbeantwoord.

New Age
Aandacht voor oosterse religie en spiritualiteit is niet nieuw. In de zestiger jaren waren er de hippies die zich geïnspireerd voelden door de goeroes uit het oosten; sommigen leefden in communes. Kenmerkend was het verzet tegen de burgerlijke en kapitalistische maatschappij. De huidige spiritualiteit is veel minder maatschappijkritisch.

De negentiger jaren beleefden de opkomst van New Age, een beweging die aansloot bij de flowerpowercultuur, maar sterker benadrukte dat er een nieuw tijdperk was aangebroken. Na het christelijke tijdperk van de Vissen, was het nu de tijd van Aquarius, de Waterman. De mensheid zou een totale bewustzijnsverandering doormaken; sommigen verwachtten een nieuwe wereldleraar. New Age had iets apocalyptisch, de eindtijd leek aangebroken, het jaar 2000 naderde…Vanuit christelijke kring werd ernstig gewaarschuwd, het rijk van de antichrist begon zich af te tekenen. Intussen is de Aquariushype voorbij.

Reacties vanuit orthodox-christelijke kring op spirituele oplevingen hebben vaak een hoog och-och-gehalte. Natuurlijk mag surrogaatgodsdienst ontmaskerd worden en moet er voor verkeerde invloeden gewaarschuwd worden, maar het is vruchtbaar om ook de vraag te stellen wat spirituele tendensen betekenen voor de cultuur.

De hippiebeweging viel samen met een omslag in het denken over gezagsverhoudingen, het was kritisch en revolutionair. De hiërarchische structuur van de samenleving is na de zestiger jaren niet meer teruggekeerd. De opkomst van New Age viel samen met een nieuwe manier van denken, het zogenaamde postmodernisme. Waarheid wordt niet langer als iets objectiefs gezien.

Beide ontwikkelingen zijn niet aan de kerken voorbijgegaan. Ambtelijk gezag is niet meer vanzelfsprekend en de waarheid is niet langer iets om voor te strijden, maar vooral iets om te ervaren. Het is altijd zaak om nuchter en waakzaam te blijven, maar dat kan alleen als de ontwikkelingen nauwkeurig gevolgd worden en de invloed ervan op het denken van christenen niet ontkend wordt.

Het is een lastige vraag wat de huidige herleving van oosterse spiritualiteit betekent. We zitten er nog middenin. Het springende en samenbindende aspect is niet de kritiek op de hiërarchie of de relativering van de waarheid, maar het geluk als goddelijke vonk. Dat kan gemakkelijk als navelstaarderij afgedaan worden, een vorm van hedonistische zelfbevrediging. Maar het kan ook wijzen op een dieper liggende afwijzing van het materialisme in de cultuur. De mensen van de nieuwe spiritualiteit hechten vooral waarde aan persoonlijke ontwikkeling, aan duurzaamheid en verantwoordelijkheid.

Zou er een verband kunnen zijn met de crisis in de financiële wereld? De crisis zou wel eens het begin kunnen zijn van een financieel-economische omwenteling. Er is uiteraard geen oorzakelijk verband, maar toch is het frappant dat de crisis samenvalt met de herwaardering van innerlijk geluk. Geld maakt niet gelukkig. Wat er verdampt aan miljarden, geluk verdampt niet.

Paars armbandje
De tendens om voor het spirituele leven uit te gaan van het geluk gaat de christelijke kring niet voorbij. In het jubileumnummer van Happinez wordt verwezen naar een Amerikaanse dominee, Will Bowen, die zijn gemeente opriep om drie weken helemaal niet te klagen. Voor de bewustwording kreeg iedereen een paars rubberen armbandje met de tekst: ”Een wereld zonder klachten”. Inmiddels is het initiatief uitgegroeid tot een beweging met miljoenen aanhangers.

Tekenend is ook het interview met Anselm Grün. De 63-jarige Duitse monnik schrijft spirituele bestsellers. Hij weet zich geïnspireerd door klassieke teksten uit het christendom, maar geeft ook aan beïnvloed te zijn door het zenboeddhisme en de dieptepsychologie van Carl Jung. Gelukkig zijn is voor hem vooral rechtop gaan zitten en ja zeggen tegen het leven. De weg naar geluk ligt in onszelf. „Het gaat er niet zozeer om dat je in God gelooft, maar dat je gevoel hebt voor het geheim en het mysterie van het leven.”

Het algemeen besef leeft sterk dat er meer moet zijn dan alleen het tastbare en zichtbare. Geluk is niet te koop. Geluk is ook niet afhankelijk van de uiterlijke omstandigheden. Geluk zit diep vanbinnen. Je bent gelukkig of je bent het niet en dat hangt vooral af van je eigen houding.

Vanuit christelijk perspectief is van die boodschap wel iets te leren. Wat je ook denkt van een paars armbandje, dominee Bowen heeft wel gelijk dat er ook door christenen veel gemopperd wordt. Ontevredenheid is zonde. Sommige citaten van Inez zouden in een preek niet misstaan. „Zodra geluk stiekem een einddoel is, gaat het mis…” Geluk is immers een gevoel, een vonk die in jezelf zit.

Natuurlijk mogen we de beweging ook ontmaskeren. Inez van Oord verkocht haar glossy voor vele miljoenen aan Weekbladpers Tijdschriften; er komt een nieuwe hoofdredacteur, die ook verantwoordelijk is voor Psychologie Magazine en Yoga. Inez heeft de schaapjes op het droge. Verder staat het blad bol van de advertenties voor dure reizen en een scala aan Happinezproducten. Spiritueel geluk is niet te koop, maar het verkoopt intussen erg goed.

Spiritueel wetticisme
Op een iets dieper niveau is de nieuwe spiritualiteit vooral een vorm van pantheïsme. De gedachte van de goddelijke vonk is typisch iets van het oude heidendom, waarin het onderscheid tussen Schepper en schepsel wordt uitgewist. De uiterste consequentie van dat denken is altijd dat de mens zijn eigen schepper wordt. Hij moet zich ontplooien en hij moet zichzelf gelukkig zien te maken. Al wordt dan het materialisme afgewezen, toch is de boodschap wreed voor allen die om welke reden dan ook verdriet en pijn ervaren. Hun ongeluk is uiteindelijk hun eigen schuld. Geluk moet je voelen en als je je niet gelukkig voelt, heb je dat niet aan de omstandigheden, maar alleen aan jezelf te wijten. Het klinkt allemaal verleidelijk aantrekkelijk, maar ten diepste worden mensen keihard op zichzelf teruggeworpen in een nieuw wetticisme. Gij zult uzelf gelukkig voelen. Geniet of ik schiet!

De boodschap van de nieuwe spiritualiteit staat haaks op die van het kruis van Christus. Er is geen plek voor oordeel en gericht, er is geen plek voor waarheid en gerechtigheid. Alles draait om het goede gevoel. Deze tendens in de cultuur heeft invloed in orthodox-christelijke kring. Noties van gericht en oordeel stuiten op verzet. Mensen komen naar de kerk om bemoedigd en getroost te worden. Er is sprake van een psychologisering van de prediking. Graag hoort men over de positieve kanten van het geloof.

Bevinding
Sinds de tachtiger jaren wordt het woord spiritualiteit door reformatorische christenen gebruikt om de bevinding aan te duiden. Het is de vraag of dat nog wel zo wenselijk is, als de term steeds meer staat voor een gevoel van ultiem geluk. De geloofservaring is ook een ervaring van lijden en pijn. Bevinding is in Bijbelse zin beproeving van het geloof.

In ieder geval mag de verkondiging van de rechtvaardiging en van het kruis niet verdrongen worden door een psychologiserende ervaringstheologie. Het mag niet zo zijn dat de rechtvaardiging van bedelaars plaatsmaakt voor de ervaring van overwinnaars. In het licht van de Happinezcultuur is het overwinningsoptimisme een opmerkelijke parallel.

Het jubileumnummer staat bol van foto’s van spirituele leiders. Ze hebben één ding gemeenschappelijk. Ze staren in de camera, maar kijken toch langs je heen, zweverig, mistig, dromerig… Zouden ze ooit wakker worden?