”Ethiek onderweg” van prof. dr. Gerrit de Kruijf (”acht adviezen”) begon ik vanaf het midden te lezen, bij het hoofdstuk ”Geniet het leven”. Al sinds Augustinus is erover gedisputeerd of een christen alleen mag gebruiken (uti) of ook genieten (frui). De Prediker weet wel raad met die vraag (Pred. 9:7-9). Maar in het Nieuwe Testament komt het woord genieten slechts één keer voor, namelijk in 1 Tim. 6:17. Daar zegt Paulus dat rijkdom niet hoogmoedig mag maken, dat wil zeggen: niet van God af mag voeren; maar dat de levende God de rijkdom wel geeft „om te genieten.” Dat Schriftwoord krijgt bij De Kruijf het volle pond.

Ik stuitte echter op een vertaalkwestie. De Statenvertaling, ook de herziene versie, laat in vers 19 volgen dat mensen zichzelf moeten wegleggen (beleggen) „tot een schat tegen het toekomende, opdat zij het eeuwige leven verkrijgen mogen.” De Kruijf leest echter met de Nieuwe Bijbelvertaling, hoewel ook al met de vertaling van 1951, in plaats van het ”eeuwige leven” het ”ware leven”. Dat verschil gaat terug op twee afzonderlijke handschriften, c.q. twee grondwoorden in het Grieks. H. Ridderbos is van oordeel dat met de vertaling ”eeuwig leven” aan het echte, het ware leven, dat wil zeggen het leven in tegenstelling tot het ”schijnleven”, het gewicht wordt ontnomen.

De Kruijf laat deze kwestie in het midden. Hij concludeert dat voor de christen God en Zijn vrederijk het hoogste goed zijn. „Het aardse leven staat daardoor niet op zichzelf, maar is in alle opzichten gerelateerd aan het komende Rijk.” Hij wil de lezers toe laten leven „naar een bestemming, een haven: het rijk van God, de hemel op aarde.” Dat begrenst het leven tegen overmatige consumptie, het „motiveert ook pleidooien voor bescherming van het milieu en voor zorg als economische prioriteit.”

Zo waardeert Calvijn naar zijn oordeel ook het genieten. Aansluitend bij Calvijn zegt De Kruijf: „De concentratie op het komende Rijk Gods (het enige dat werkelijk te genieten valt) moet voorkomen dat wij geheel opgaan in het genieten van het aardse leven.”

Mij dunkt dat hiermee de kern van De Kruijfs geschrift is gegeven. Dat biedt perspectief voor het leven hier en nu. Nochtans had naar mijn oordeel het perspectief van het eeuwige leven helderder aan de orde kunnen komen. Dan had ook Calvijns „verachting van het aardse leven”, tegen de achtergrond van het eeuwigheidsperspectief, tegen het Licht gehouden kunnen worden. Is de toekomst van het rijk hetzelfde als eeuwigheid?

Zondag
Maar dan is de eeuwigheid er toch! De Kruijf zet zijn boek namelijk in met een hoofdstuk ”Vier de zondag”, een hoofdstuk waarin hij pleit voor stilte, kerkgang, (zo veel mogelijk) afzien van werk, doorbreking van het normale patroon: „je moet uit je doen raken.” Dan spreekt hij, met de Joodse denker Abraham Joshua Heschel, die een prachtig boek over de sabbat schreef, wel over de eeuwigheid. „In de rustdag komt de eeuwigheid de tijd binnen en wij vieren die dag omdat wij verliefd zijn op de eeuwigheid.” Hier had De Kruijf ook kunnen verwijzen naar de Heidelberger, die de „eeuwige sabbat” al hier en nu laat beginnen, door de inwerking van de Geest. Dit vooral ook, omdat De Kruijf spreekt over „de stem in de stilte”, en „het mystieke” in de overdenking. De Kruijf haalt de zondag intussen wel helemaal uit het wettische. Maar in zijn concretisering van ontspannende viering (kunst en sport) volg ik hem toch bepaald niet.

Logischerwijze laat De Kruijf op het hoofdstuk over de zondag een hoofdstuk over de arbeid volgen: ”Ga niet op in je werk”. Hij begrenst daarin arbeid als zelfontplooiing, die in een economische context gemakkelijk iets elitairs krijgt (met dreiging van burn-out). Arbeid behoort ook te horen bij ”de genieting van het leven”, het geeft er verbreding aan. ”Roeping” vraagt een wijdere horizon dan zelfontplooiing. Maar dan mag je wel van geluk spreken als je zinvol werk mag doen.

Wissel om
”Strijd voor gerechtigheid” -het derde advies- las ik gefascineerd; het is een verhaal over rijkdom en armoede op wereldschaal en onder meer een zelfkritisch protest tegen onze consumptiemaatschappij.

Na het middenhoofdstuk ”Geniet het leven” volgen nog vier adviezen: ”Vertrouw het gebruik van geweld toe aan de overheid”, ”Aanvaard verschillen in moraal”, ”Blijf trouw aan wie je trouw beloofd hebt” en ”Dank God voor het leven”.

In het hoofdstuk over de moraal gaat het over een aangelegen thema, namelijk over democratie, theocratie, scheiding van kerk en staat, tolerantie. De ander moet „met zijn overtuiging” worden aanvaard, dat geeft cohesie in de samenleving. Hier zal de waardering van De Kruijfs boek heel verschillend uitvallen. Maar hij plaatst ons wel midden in de actuele discussie, waar ik me zelf ook ten zeerste bij betrokken voel.

Het hoofdstuk over trouw, waarbij voor De Kruijf het verschil tussen homoseksualiteit en heteroseksualiteit „niet van belang” en bij seksuele omgang uiting van liefde het criterium is, is het meest kwetsbare en aanvechtbare in dit geschrift, ook al is zijn pleidooi voor huwelijkstrouw en de waarschuwing tegen beschadiging „aan jezelf en/of aan anderen” overduidelijk. Maar hier gaat toch wel een wissel om naar liberaliserend theologiseren.

Helder
De Kruijf schreef een glashelder boek, in korte, pregnante zinnen, met tal van concretiseringen en met telkens oriëntatie op een bron, een situering en (een citaat van) een ”reisgenoot”. Hij wil geen moreel systeem bieden en ook mensen die het met de kerk gehad hebben, meenemen. Maar zo zet hij je nu eens op het ene, rechtzinnige been en dan weer op een ander, meer liberaal been. Daar waar ik bezwaar aanteken tegen concretiseringen, stel ik de vraag of het gebod (gij zult en gij zult níét) toch niet sterker benadrukt had moeten worden. Want leven naar het gebod heeft immers een belofte in zich en leidt tot de vreugde van de wet, die zich uit in een leven van dankbaarheid.