Het echtpaar Zhou uit Peking wil na een ongelukkig huwelijk van 23 jaar scheiden. De rechter beoordeelt de aanvraag. Is het kind de deur uit? Hebben ze financiële verplichtingen en hoe staan partijen tegenover elkaar? Als de rechter vindt dat het een eenvoudige kwestie betreft, is de echtscheiding binnen een etmaal uitgesproken.Dertig jaar geleden, toen de Chinese partijleiding Deng Xiaoping het inmiddels fameuze beleid van opening en hervorming inzette, was een echtscheiding ondenkbaar. Rechters hielden zich niet bezig met civiele kwesties. Degenen die over het huwelijk beslisten, waren de werkeenheid (de ”danwei”) en de Communistische Partij.

Bij de Chinese hervormingspolitiek denk je al snel aan het economische wonder, waarbij China zich van de status van ontwikkelingsland in een snel tempo omhoogwerkte naar die van een financiële wereldmacht. Maar de nieuwe ondernemingsgeest, waarbij mensen eigen bedrijven konden opzetten en staatsbedrijven steeds meer op private ondernemingen gingen lijken, betekende ook dat de danwei steeds minder invloed kreeg op het dagelijks leven.

Onder het oude systeem moest iedereen die wilde trouwen toestemming hebben van de werkeenheid. De vraag of het aanstaande echtpaar verliefd was, speelde een ondergeschikte rol. Veel belangrijker was de juiste familieachtergrond. Was er ergens een vader, moeder of grootouder die ergens in het communistisch verleden fout was bevonden? Had de familie misschien nog leden, ooms, tantes of verre neven, die in Taiwan woonden en dus anticommunistisch waren? Soms was persoonlijke antipathie of rancune van een van de partijleden bij de werkeenheid al genoeg om geen toestemming te geven.

Belangrijke bron van informatie was het persoonlijk dossier, dat iedere Chinees nog steeds heeft. Daarin wordt vanaf de peuterspeelzaal alle informatie vermeld die later relevant zou kunnen zijn. Een negatieve aantekening zorgde de rest van iemands leven voor problemen met het krijgen van promotie, het vinden van woonruimte en het sluiten van een huwelijk. Pas sinds een paar jaar hebben individuen het recht op inzage in hun persoonlijk dossier.

Inmiddels heeft de werkeenheid geen invloed meer op de keuze van de huwelijkspartner. Grote fabrieken hebben nog steeds woonkazernes op het bedrijfsterrein, maar de vroegere organisatie waarbij ook het ziekenhuis en scholen onder de werkeenheid vielen, is nu bijna uitgestorven. Evengoed is de ”ijzeren rijstkom”, de baan met zekerheid van de wieg tot het graf, een zeldzaamheid geworden. De meeste Chinezen lijken daar niet al te rouwig om.

Zhang Lijia (44) is nu een succesvol schrijfster, maar werkte in de jaren tachtig als fabrieksarbeidster. „In de fabriek was niets persoonlijk”, vertelt ze. „Zaken zoals de maat van je broek en je haarlengte werden precies voorgeschreven. Daar hadden we politieke studiesessies over. De verplichte haarlengte was een stuk korter dan die van Karl Marx!”

De handhaving van de omstreden eenkindpolitiek, ingevoerd in 1979 om het Chinese probleem van overbevolking aan te pakken, is ook minder strikt geworden nu de danwei haar greep op de arbeiders steeds meer is kwijtgeraakt.

Zhang vertelt hoe in de jaren tachtig de vrouwen in haar fabriek elke maand bij de ’ongesteldheidspolitie’ langs moesten. Een speciaal hiervoor aangestelde vrouw hield in een boek bij of de vrouwelijke werkneemsters op tijd menstrueerden.

De terugtrekking door de staat uit het privéleven is een van de verworvenheden waar veel Chinezen blij mee zijn. Veel Chinezen wonen niet langer in de woonkazernes van hun werkeenheid. Ze hebben meer privacy en voelen zich niet meer bespied door de partijkaders die zorg droegen voor het juiste morele gedrag. Met vrienden en familie kan tegenwoordig weer openlijk over zaken zoals politiek en geloof worden gesproken. Dat is een verworvenheid die meer Chinezen ten goede komt, dan de gelukkigen met een eigen huis, een auto en vakanties in het buitenland.